Het is niet te geloven wat je soms tegen komt op Facebook. Neem QAnon. In een notendop komt het erop neer dat de Democratische Partij een deep state (staat binnen een staat) vormt, die als doel heeft om president Donald Trump omver te werpen. Dit wordt verbonden met verhalen over Bill Gates die chips gaat injecteren met zijn vaccins, met corona waar allang een vaccin voor klaarligt. Met pizzeria's waar in de kelder pedofielen feesten houden en kinderen misbruiken. Met buitenaardse wezens die ons besturen. De krachtige boodschap is dat je de elite en de staat niet meer moet vertrouwen en zelf (liefst op basis van Facebook-berichtjes) tot een oordeel moet komen.
Verhalen zijn niet nieuw en waren altijd krachtig
Vroeger hadden we ideologieën met krachtige boodschappen. Het is de schuld van het kapitaal, de sigarenrokende kapitalist was de grote uitbuiter, internationale solidariteit de oplossing voor de toekomst. De rijkaard leeft zelfzuchtig voort, tot ‘t merg wordt d‘arme uitgezogen. en zijn recht is een ijdel woord. Maar de internationale zal morgen heersen op aard. Er is een plicht tot internationale solidariteit. Of de mens is onbekwaam tot enig goed en geneigd tot alle kwaad uit de Heidelbergse Catechismus. Bij het christelijke verhaal is ook een toekomstige beloning, in het hiernamaals. En er is een plicht om goed te doen en je naaste te helpen.
Bij de liberalen was het verhaal vager: de onzichtbare hand zou er voor zorgen dat alles goed zou komen. Maar kijken we met meer aandacht naar Adam Smith die de onzicdhtbare hand als principe introduceerde, dan zien we ook bij hem meer. In de Theory of Moral Sentiments beschrijft Smith dat mensen, door zich in de ander te verplaatsen, waarnemer worden van hun eigen gedrag. Wij stellen ons voor hoe de ander aankijkt tegen ons eigen gedrag. Dit sentiment is door god gegeven en juist de balans tussen sympathie voor de ander en de onzichtbare hand leidt tot welvaart. Wie Adam Smith vertaalt naar “Greed is good”, doet hem dus geen recht. Dat doet wel wat afbreuk aan zijn verhaal en wordt daarom maar al te graag vergeten.
Ideologieën hadden wel een consistent verhaal
Het opvallende aan de ideologieën is dat het ook verhalen waren die vroegen om oplossingen en waarbij zelfdiscipline en het je houden aan regels ook hoorde. In de internationale wordt gepleit voor gelijkheid, plichten bestaan (- als ook recht gegeven wordt). In het christelijke verhaal staan de tien geboden. De verhalen van Jezus en wraak overlaten aan God. In de verhalen van het liberalisme staat de vrijheid van de een die beperkt wordt door de vrijheid van de ander en de plicht je in te leven in de ander. Eigenlijk zijn de ideologieën met al hun beperkingen gericht op een betere ordening in de samenleving.
Ze bieden naast verhalen die mensen in beweging brengen ook oplossingen.
In de loop der tijd kregen verhalen en ideologieën een kwade reuk. Want was er wel een gedegen onderzoek? Klopte de aannames wel? Het geloof in verhalen werd meer een geloof in wetenschap.
Geloof in wetenschap was ook niet houdbaar
Ook de wetenschap heeft niet op alles antwoorden en de verhalen zijn veel minder aantrekkelijk. Er is geen heldere schurk, geen duidelijke held die puur en goed is. Bovendien waren ook de wetenschappers geneigd tot alle kwaad getuige gesjoemel om een mooie theorie te kunnen “bewijzen” en banden met industrie die zorgden wel eens dat onderzoeken gunstig uitkwamen voor de industrie. Zo ontstond een nieuw verhaal: als een wetenschapper pleit voor een medicijn, dan zegt hij dat omdat hij aan dat pleidooi geld verdient.
Balans is verdwenen
Het opvallende aan de nieuwe verhalen is dat de balans weg is. De staat verdrukt, de wet is logen, dat kom je net zo goed tegen bij teksten van complotbeweging Qanon als bij de oude socialisten. Nu heet het the deep state. De ideeën over de elite komen overeen met de ideeën over vroegkapitalisten. Zij het dat er aan toegevoegd wordt dat het satanaanbidders zijn die pedofielennetwerken beheren. Alle fouten en pijnlijke ervaringen worden uitvergroot, want dat zijn aansprekende verhalen. Maar een pleidooi voor gelijkheid en recht voor iedereen kom je bij QAnon niet tegen. Hoogstens dat Trump de oplossing is, meer in het algemeen de sterke man.
Daarmee lijken deze nieuwe verhalen een behoefte om terug te keren naar een oertijd waarin groepen geleid worden door de alfa-man en dromen over vrijheid, gelijkheid en broederschap niet aan de orde zijn.
Aan de linkerzijde zie je dat minder, maar ook daar kan het persoonlijke verhaal krachtig gebruikt worden om inleving in de ander tegen te gaan. Ik zocht eens op hoeveel geweld er tegen agenten gebruikt wordt en of dat is toegenomen. Dat is gewoon niet te vinden. Want dat verstoort het verhaal van de foute politie. Het gaat om goede mensen tegenover ultieme slechteriken.
Persoonlijke verhalen om aandacht te vragen
Het zijn ook vaak de persoonlijke verhalen die ons doen opletten. Dat betekent dat de nieuwe verhalen zonder balans of toekomstgedachte ons alle kanten op kunnen sturen. Een verhaal van een homo die in elkaar geslagen wordt door iemand met een kleurtje leidt zo tot woede op alle mensen met een kleurtje. Maar een verhaal van een homo die in elkaar geslagen is door een gewone witte jongeman leidt niet tot dezelfde woede, want dat past niet in het simpele concept van good guys en bad guys. Daarom worden verhalen verfraaid of zelfs gewoon uit de duim gezogen.
Verhalen met een toekomstrichting
Waarom blijven de krachtige verhalen wel, maar is de disciplinering en het pleidooi voor eerlijkheid en gelijkheid weg? Een verklaring ligt in het uit de weg gaan van het gesprek met anderen. Als je met anderen in gesprek gaat, merk je de nuance en merk je dat het nodig is helder te maken wat je wilt in de toekomst. Op sociale media kun je dat gesprek uit de weg gaan. Je kunt anoniem schelden en het gesprek verstoren met scheldpartijen, dat gebeurt dan ook geregeld. In de werkelijke wereld kan dat minder gemakkelijk. Het is ook waarom ik ondanks de lastige gesprekken erg ben voor meer lokale democratie en gezamenlijk praten over problemen en toekomstwensen. Je ontdekt gezamenlijke zorgen en gezamenlijke wensen. Je leeft je vanzelf in in de ander en krijgt begrip.
Daar hoop ik dan op. Je inleven in de ander zorgt voor meer balans.
