PVV? Tijd voor nieuwe antwoorden

Een game-vriendin van mij vertelde dat ze PVV had gestemd. Dat had niets met de wooncrisis te maken, maar met zoveel jaar Rutte en vooral de straat waar ze woont en ze teveel Marokkaans en Turks hoort en te weinig Nederlands. Dus dat de wooncrisis en bestaanszekerheid bij haar geen aanleiding was voor haar stem op de PVV was is duidelijk. Maar wonen speelde wel een grote rol!

Eigen volk
De Volkskrant vatte het samen met het eigen-volk-eerst-gevoel. Dat lijkt er zeker achter te zitten. Toch herkende ik er ook iets van wraak op de diplomademocratie in. Een soort: “Wat doen ze daar in Den Haag met onze buurten? Ze kennen de situatie hier niet!” En daar hebben mensen wel een punt. 

Als de Kamer spreekt over het plaatsen van statushouders gaat dat mogelijk met alle zorgvuldigheid, maar dan zitten er toch weinig mensen in de Kamer die in een buurt wonen die sterk veranderd is. Terwijl de discussie over de afschaffing van de hypotheekrente vanouds vrijwel ieder Kamerlid raakt. En die veranderingen zijn best groot door de komst van mensen die een andere taal spreken, eigen nieuwe rituelen hebben en er anders uitzien. Overigens gaat het lang niet altijd over migranten, het gaat ook over gewoon in Nederland geboren jongens en meiden die net wat anders zijn en een andere religie hebben. En ja, daar zit nogal eens gewoon stevig racisme onder, maar niet altijd. Het gaat er dus niet om dat je zelf geen woning hebt, maar dat je niet zeker bent welke buren je krijgt als er iemand verhuist en dat je je zorgen maakt over mogelijke veranderingen in je woonomgeving.

Wij tegen zij
Het rapport Grip van de WRR definiëren de crisis rond wonen anders: onzekerheid over wonen én hoe het met je buurt verder gaat. En, stelde de WRR, mensen die te maken hebben met onzekerheid (ook rond toeslagen, inflatie, werk) gaan vaker denken in termen van wij tegen zij. 

In die zin is het logisch dat mensen van de VVD naar PVV stapten. Die heeft toch de laatste 13 jaar gewerkt aan concurrentie, onzekerheid als prikkels om de economie te stimuleren en te kunnen bezuinigen en heeft de woningcorporaties gekneveld en heeft de migratie wel veel genoemd maar niet veel veranderd. Dat heeft voor sommigen goed uitgepakt en heeft de kosten van de zorg in de hand gehouden, maar tegen een prijs die bij de een harder aankwam dan bij de ander. Heeft Rutte het land verpest? Dat geloof ik niet. Het had natuurlijk wel anders gekund.

Maar de VVD heeft weinig resultaten kunnen tonen rond migratie. Dat is ook erg lastig als je niet vooraf een opt out hebt bedongen in de EU voor het asiel en migratiebeleid. Als dan ook nog een nieuwe VVD-leider opstaat die zegt dat de PVV kan gaan regeren is het niet vreemd dat de PVV groeit.

Ik kan mij voorstellen dat dit wij-tegen-zij stevig wordt aangewakkerd door de tijd waarin aandacht voor de uitersten groot is en de aandacht voor het midden klein. Daardoor denken mensen dat de veranderingen in de buurten alleen door statushouders komen. (Let bijvoorbeeld ook eens op de trek van wonen in een instelling naar zelfstandig wonen, of arbeidsmigranten, dat zie je ook terug in buurten en de vergrijzing waardoor de draagkracht afneemt). Het zit ook in onszelf: als iemand zoals wijzelf, ons soort mensen, een keer iets fout doet, kennen we genoeg andere voorbeelden uit onze eigen omgeving om geen conclusies te trekken over de groep. Als iemand van een groep die we niet goed kennen iets fout doet, associëren we de groep met die fout. Denk dan in termen van wij versus zij en alles wat niet goed gaat rond wonen en zorg wordt geweten aan asielzoekers. Wilders is dan ook nog een uitstekend debater op TV en de PVV heeft geen ervaring met regeren anders dan een kort gedoogkabinetje, dus kan vrijuit allerlei beweringen en beloften doen. 

Tijd voor eigen antwoorden van partijen
Misschien was de schok kleiner geweest als er meer contact was met mensen uit buurten die veranderen of zelfs meer Kamerleden zelf uit die buurten kwamen. 

Nu is het tijd voor partijen om elk op hun eigen manier een antwoord te formuleren. Hoe krijgen we mensen mee naar de toekomst met een veranderende wereld? Daarvoor is ook bij links uitzicht en optimisme nodig zoals ik eerder aangaf en niet iedereen direct op het nadenkstoeltje te zetten. Want het antwoord van de PVV is echt niet het enige mogelijke antwoord. Terug naar 1950, verbod van de Koran, beledigen als handelsmerk en weg van de rest van de wereld hoeft niet het antwoord te zijn. 

Hoe zou een akkoord van Wassenaar maar dan rond immigratie er uit zien? 

Greep op je leven, gezondheid, polarisatie en zondebokdenken

De WRR heeft een interessant rapport uitgebracht. Het heet Grip en heeft te maken met het gevoel van controle dat mensen hebben. Het is geen adviesrapport dat direct concrete beleidsaanbevelingen geeft. Jammer natuurlijk, het vraagt wel om bij beleid meer te kijken vanuit burgers, hun waarneming en gevoelens. Maar het idee van grip is wel belangrijk genoeg om mee te nemen in het denken over onze samenleving, gezondheid, polarisatie, het zoeken naar zondebokken en sterke leiders.

Toenemende onzekerheid 
Grip gaat over de controle die je voelt over je eigen leven. Grote groepen burgers hebben weinig gevoel van grip en hebben te maken met groeiende onzekerheid. Deze onzekerheid gaat over veel meer dan een laag of onregelmatig inkomen. Ze gaat ook over zorg, wonen en leefomgeving.

Allereerst de zekerheid over werk en inkomen. De inkomenszekerheid is afgenomen, zeker voor de groep van 18 tot 65, minder voor gepensioneerden.  Hier de inkomenszekerheid in de loop van de tijd. De rode lijn is de potentiele beroepsbevolking inclusief gepensioneerden, de groene de bevolking tussen 18 en 64 jaar.

Inkomenszekerheid gedaald

Ook de zekerheid over wonen is afgenomen, dat is bekend. 

Je ziet echter ook de zekerheid over de leefomgeving duidelijk is afgenomen. Als het aantal mensen dat een andere leefstijl heeft groeit tast dat het gevoel van veiligheid aan. Je weet nooit hoe het met de buurt verder gaat als de herkomst van nieuwe buren niet voorspelbaar is. (helaas geen grafiekjes van de WRR)

Het gaat om concentratie van onzekerheid
Je kunt wel zeggen dat onzekerheid bij het leven hoort, maar de onzekerheid is voor de een wezenlijk anders dan voor de ander. Interessant is te zien hoe de onzekerheid vooral zich concentreert bij de lagere inkomens. In de laagste inkomensgroep is de groep die zeer weinig zekerheid heeft 34,1%, de groep daarboven met een inkomen van 14.100 tot 29.500 26,7%

Het is dus niet zo dat zij onzekerder zijn door hun inkomen. Het is eerder zo dat onzekerheid over inkomen, werk, gezondheid en wonen zich bij hen concentreert. Je ziet wel dat mensen met een lage opleiding ook vaker zeer onzeker zijn ( 19,5%) dan zij met een hoge opleiding (10%). Het onbehagen kun je dus vooral vinden bij de mensen met lagere opleiding en lage inkomens. Maar het is niet zo dat mensen met een hoger inkomen of universitaire opleiding nooit zeer onzeker zijn.

Vooral concentratie onzekerheid bij lage inkomens en lage opleiding

Waarom is dit alles zo belangrijk? 
Gevoel van onzekerheid heeft invloed op de gezondheid: meer gevoel van controle geeft een betere gezondheid. Het verschil in levensverwachting tussen meest welvarende en minst welvarende mensen is 7 a 8 jaar. Het verschil in gezonde levensverwachting is zelfs 23 tot 25 jaar! Het punt dat dit rapport maakt is dat het niet effectief is om de algehele welvaart te verhogen, maar dat deze verschillen vooral worden verklaard doordat mensen met een lagere welvaart minder grip op hun leven ervaren. Dat heeft immers grote gevolgen voor hun geluk en gezondheid. 

Enkele lessen voor beleidsmakers:
Ik zei al dat het rapport weinig concrete beleidsaanbevelingen geeft. Maar toch wat nuttige lessen, er zijn er meer, maar dit pikte ik op.

1. Eerste is natuurlijk dat een focus op de grip die mensen ervaren effectiever kan zijn dan alleen te denken vanuit het domein van inkomen of van zorg. Voor mensen is hun leven ook niet gesplitst in domeinen.
2. Het gevoel van controle is groter wanneer de overheid transparant, voorspelbaar en betrouwbaar is. Anders zie je dat bijvoorbeeld toeslagen het gevoel van onzekerheid versterken.
3. Dan maar mee laten beslissen? Participatie bij besluiten geeft niet voor iedereen een extra gevoel van controle. Mensen die effectief kunnen participeren (tijd en competenties) hebben een groter gevoel van controle, mensen die dat niet kunnen zijn meer gebaat bij klassieke representatieve belangenbehartiging en voelen een verminderd gevoel van controle. De omgevingswet geeft initiatiefnemers meer mogelijkheden, mensen die vertrouwen op representatieve volksvertegenwoordiging juist minder. 

Polarisatie, zondebokken en geloof in sterke leiders
Gevoelens van onzekerheid leiden tot meer maatschappelijk onbehagen. Let wel: onbehagen is op zichzelf niet slecht. Als er iets moet veranderen is het belangrijk om onbehagen te uiten. Maar als dat vanuit een gevoel van weinig controle komt zijn mensen eerder geneigd de wereld te interpreteren in wij versus zij. 

Een gevoel dat hun persoonlijke controle bedreigd wordt (achteruit gaat) leidt tot meer geloof in sterke leider, meer polarisatie en meer geloof in complotten (omvolking, vaccins). Deze mensen zullen eerder geneigd zijn tot het aanwijzen van zondebokken. Met als gevolg nog meer verstoring van het geluk in de samenleving en geen oplossing. 

Eigenlijk heeft de neoliberale agenda de vruchtbare bodem gelegd voor de PVV.  Het zou interessant zijn te kijken of dit zelfde geldt voor de VS en Trump. Mogelijk is gebrek aan optimisme over de toekomst uit mijn vorige blog ook van belang. Onzekerheid is anders als er vertrouwen is dat je kinderen het beter krijgen. 

Akkoord van Wassenaar 2.0
In de publicatie wordt gepleit voor breed gedragen plannen op gebieden waar dat nodig is. Zoals het akkoord van Wassenaar richting gaf toen Nederland te maken had met hoge werkloosheid. Dit zou nodig zijn rond werk, energietransitie, immigratie, ruimtelijke inrichting. Zelf zou ik daar de toekomst van de zorg aan toe willen voegen. 

Tegelijk staan we hier met lege handen, want dit is wel erg algemeen en anders dan in de tijd van het Akkoord van Wassenaar is de organisatiegraad laag en het gezag dat dit soort plannen heeft niet groot. Het pensioenakkoord is een mooi voorbeeld van een plan dat weinig weerklank krijgt bij mensen, hoe goed het ook in elkaar kan zitten.

Dat neemt niet weg dat het rapport stof tot nadenken geeft en richting voor beleid.

Wat heb ik er aan om links te stemmen?

Links lijkt zich af te vragen hoe het kan dat kiezers van linkse partijen naar de PVV trekken. Ik ben daar zelf niet verbaasd over, zoals ik eerder zei in “linkse mensen op het nadenkstoeltje”: weldenkende, vooral linkse, mensen hebben het niet makkelijk, ze moeten voortdurend op het nadenkstoeltje. Floor Rusman poneerde in NRC “Links is ook het slachtoffer van geslaagde en misschien wel onomkeerbare framing”. Voor sommige mensen is dat woord op zichzelf een scheldwoord geworden, met een specifieke connotatie. Juist door altijd links te koppelen aan elite.

Kijk wat meer onder de oppervlakte
Toch blijf ik zitten met vragen. Ik ben niet snel geneigd te roepen dat iets “slecht is uitgelegd”, de “media zich hebben laten meeslepen” of dat de term "besmet is geraakt". Opvallend is namelijk dat overal de migratie een rol speelt in combinatie met minder greep op de eigen omgeving. Dan moet links daar ook naar kijken. Niet om van mening te veranderen: je draait je ideeën niet mee met je kiezerspubliek, je moet kiezers werven voor je idee. Bovendien heeft de VVD net zo goed flink wat zetels verloren aan de PVV. En tenslotte vraag ik mijzelf nogal eens af of ik wel links ben als te liberaal, tezeer ook op rechten voor de natuur of te gericht op de vraag of er ook geld verdiend wordt en prikkels zijn om te verbeteren. Maar tja, ik stem wel altijd links van het midden.

Wat zie ik in Nederland gebeuren wat de ruk naar de PVV verklaart?

1. gebrek aan optimisme
   In ons land wordt veel gesproken over crisis. Het idee heerst dat de kinderen het niet beter zullen krijgen dan hun ouders. Buurten veranderen en waar dat in de jaren 60 getuigde van vooruitgang en delen van macht, is dat nu gekoppeld aan verandering waardoor mensen het gevoel krijgen dat hun buurt niet meer van henzelf is. Dan is het niet vreemd dat mensen niet uitkijken naar de toekomst.
   Men houdt zich dan vast aan het idee dat vroeger beter was. Dat is toch al iets dat oudere mensen (vergrijzing) sneller hebben dan jongeren. De verbondenheid met de hele wereld, steeds hogere kwaliteit van mobiele telefoons waarmee je kunt doen wat vroeger alleen met een zware mainframe-computer kon wordt eerder door jongeren gevoeld als vooruitgang. Linkse programma's stralen geen optimisme uit. Volt als nieuwe partij is wel uitgesproken optimistisch over Europa  “als synoniem voor voorspoed en vrijheid”. Ik zie bij links pogingen, maar in debatten is het vooral doem. Waarom? De VVD is veel optimistischer, zeker Rutte was een en al optimisme, hij werd er voor beloond.

2. eigen zorgen eerst is erg verleidelijk als je geen grip meer hebt
   Het idee dat de eigen zorgen maar eerst eens opgelost moeten worden is heel verleidelijk als je het gevoel hebt dat je geen greep hebt op je leven en je buurt. Hoe meer ons land verbonden is met de rest van de wereld (wat welvaart bracht), des te minder heeft men het idee invloed te hebben op gebeurtenissen. Combineer dat met minder vaste banen en woningnood en eigen zorgen komen al snel voor die van anonieme anderen. Dan komen de arbeidsmigranten en asielzoekers in beeld als zondebok. Op dit punt heeft links niet kunnen leveren omdat rechts al heel lang de meerderheid heeft, maar het kleeft wel aan links. Dat lukte Pieter Omtzigt beter met zichtbare standvastigheid en een opmerking over migratie.

3. rechten als volk zijn belangrijker geworden, rechten als individu minder
   We horen veel over individuele rechten maar voor veel mensen zijn rechten als groep of als volk belangrijker. Voor mijzelf staat vrijheid vooral voor persoonlijke vrijheid die gepaard gaat met rekening houden met de ander. Maar voor anderen is het begrip vrijheid vaak verbonden aan de groep (of het “volk”). Omdat de persoonlijke vrijheid voor sommigen niet zo van belang is als hun veiligheid, hun welvaart, hun cultuur en hun zekerheid van bestaan als volk.  Je ziet dat terug in het rare idee dat op veel discussiefora terugkomt dat het volk heeft gesproken. Dit gaat gepaard met het aanvallen van de rechten van minderheden. Linkse partijen bieden niet meer de associatie met een eigen groep. De VVD, als liberale partij, trouwens ook niet. Dit vind je vooral terug bij extreem rechts. Het past heel goed in hun verhaal over migratie. Is er meer te vinden met soevereiniteit in eigen kring en minder centraal bestuur? 

4. links heeft gepoogd met ratio te overtuigen zonder de emotie aan te spreken
   Om te overtuigen moet je niet alleen wetenschappelijk bewijs aandragen, maar moet je mensen raken. Waarden als trots, veiligheid, loyaliteit, autoriteit en heiligheid spelen (soms onbewust) ook een grote rol in de oordeelsvorming. Die waarden spreken linkse partijen niet meer aan. Je vindt ze wel terug bij rechts. Daar heerst trots op de VOC tijd zonder de zwarte kanten te willen zien. Veiligheid zou een grote rol kunnen spelen rond de klimaatverandering, maar het wordt niet aangesproken (uit angst dat er teveel aandacht gaat naar aanpassing door dijken te verhogen in plaats van verminderen van fossiele brandstoffen?). Links spreekt niet meer over trots, veiligheid en loyaliteit. Waarom niet? 

5. leren omgaan met beslissingen tussen kwaden
   Met de democratisering hebben mensen ontdekt dat ze zich niet hoeven te laten leiden door de dominee (CDA) of de vakbondsman (PvdA), maar dat ze zelf kunnen besluiten. Daar komt de zwevende kiezer naar voren. Maar kijken we naar het programma van de PVV en de steun, dan zien we dat deze kiezer wel kijkt wat hij wil, maar niet kijkt naar keuzen tussen kwaden. Dat lukt ook niet met een stemwijzer, ook daar staat alleen wat mensen wel willen, maar niet hoe ze dat kunnen betalen. De boeren van BBB willen geen stikstofregels uit de EU, maar zijn dolblij dat ze kunnen exporteren in de EU. De boeren staan ook vooraan om arbeidsmigranten in de kassen als goedkope krachten te behouden, terwijl het aantal migranten beperkt moet worden volgens BBB. De kiezers van de PVV willen woningen, als het moet gebouwd door arbeidsmigranten. De zorg heeft behoefte aan arbeidskrachten, maar het mogen geen migranten zijn. Want als de migranten hier wonen is dat niet de bedoeling. Ook het als overheid betalen om zaken te regelen krijgt geen aandacht van de PVV. Wil je hogere huursubsidie, AOW met 65 jaar, geen migranten en geen belastingverhogingen, dan lijk je daar met de PVV mee weg te kunnen komen. Terwijl het moeilijk kan samengaan. Steeds meer programma's worden niet doorgerekend. Op de doorrekening is terechte kritiek mogelijk, maar ondertussen is het wel erg makkelijk om niet te hoeven zeggen hoe je je programma betaalt.
   
   

Hadden mensen dit niet zien aankomen?
Ondertussen blijft Nederland veranderen. Dat moet, want de wereld verandert, maar om iedereen mee te krijgen is het nodig dat er ook veiligheid, geborgenheid en optimisme is. 

Wat heb ik aan mijn stem op jullie?
Mensen die moeite hebben met de grote veranderingen zullen altijd vragen “wat heb ik er aan als ik op jullie stem?”. Die zijn matig te overtuigen met het argument dat anderen er op vooruit gaan, tenzij ze een huis en een goed en zeker inkomen hebben. In Denemarken hebben de sociaal-democraten gepoogd te zoeken naar oplossingen voor migratie en vluchtelingen.  Ze ontwikkelden een eigen plan om te voorkomen dat migranten verdrinken in de Middellandse Zee. Daarvoor moeten er Deense aanmeldpunten in derde landen komen. Wie daar wordt toegelaten, mag naar Denemarken komen. Zo moet links zoeken naar creatieve manieren om oplossingen te vinden. Rond arbeidsmigratie is het bijvoorbeeld mogelijk het minimumloon te verhogen en expats geen belastingvoordeel te geven dat hun Nederlandse collega's ook niet hebben. En waarom moeten zoveel studies in het Engels gegeven worden? En geef de woningcorporaties de ruimte!

PVV weet te ontsnappen aan de proef op de som
Misschien is het goed als de PVV in een regering tijd krijgt te bewijzen dat ze ook niet kan leveren. Ze ontsnapt altijd aan de proef op de som, wordt nooit ontmaskerd.

Gevaar blijft dat de partij dan weer een nieuwe vijand aanwijst. Links moet ook beseffen dat een partij die zondebokken aanwijst en op de onderbuik speelt altijd een betekenisvolle steun zal vinden, maar 37 zetels is echt iet nodig. 

Heeft Rutte het land verpest?

Een interessante klacht van de PVV stemmer in mijn omgeving. Rutte heeft het twaalf jaar verpest en het onderwijs, openbaar vervoer, de zorg, wonen: alles staat er slecht voor, het land is verpest. Het idee is dat we armer zijn geworden en dat dat aan Rutte ligt. Natuurlijk ligt er veel aan Rutte (we gaan nog naar hem terugverlangen), maar laten we vooral kritisch kijken waarom de overheidsdienstverlening en sectoren waar de overheid traditioneel veel moet verzorgen er zo moeizaam bij staan. Dat heeft alles te maken met stijgende kosten. En inderdaad heeft de VVD niet de neiging gehad extra geld te halen bij rijkeren. Gaat door anders te stemmen Nederland alles oplossen? 

Wet van Baumol zorgt voor problemen met overheidsdienstverlening en zorg
Een belangrijke verklaring voor het idee dat de zorg, het openbaar vervoer, bibliotheken, de politie, de overheidsdiensten zo achteruitgaan is de wet van Baumol. Het heeft alles te maken met productiviteit in die sectoren waar niet goed geautomatiseerd kan worden. Omdat veel overheidsdiensten relatief arbeidsintensief zijn, groeit de productiviteit voor de quartaire sector (de zorg en de overheidsdiensten) minder snel dan in de industrie en de landbouw. Arbeidsdeling en -verdeling, specialisatie, innovatie, mechanisering en automatisering maken dat in de landbouw en industrie de productiviteit relatief eenvoudig verhoogd kon worden, iets wat in de zorg of de politie moeilijker of niet mogelijk is. Je hebt toch die verpleegkundige nodig aan je bed. Gevolg van de gestegen arbeidsproductiviteit in de andere sectoren is dat de lonen daar ook omhoog gaan en dat om arbeidskrachten te behouden de lonen in de zorg en overheidsdiensten ook omhoog moeten, terwijl de productiviteit niet zo snel stijgt. De zorgkosten lopen dus enorm op!

Vergrijzing
Een tweede verklaring is de vergrijzing. In de jaren 60 toen we snel rijker werden waren er veel arbeidskrachten en weinig mensen die genoten van hun pensioen. Veel werkenden, weinig niet productieven. Nu is dat door de vergrijzing fors veranderd. Meer mensen hebben zorg nodig, waardoor de kosten van de zorg hard groeien, minder mensen werken. Dus hebben de kabinetten Rutte gepoogd de kostenstijgingen in te perken. 

En de zorg is nogal een kostenpost. Even los van je eigen kosten voor de ziektekostenverzekering betaalt de overheid 95 miljard. Het Koningshuis kost 55 miljoen. Het schrappen van het hele Koningshuis en al dat geld aan de zorg besteden is er in 5 uur doorheen gejaagd. 

Dure arbeidskrachten
Maar die migratie dan? Dat ligt toch ook aan Rutte? En daardoor hebben we te weinig woningen. Ook dat ligt iets ingewikkelder. Er zijn veel banen waar de productiviteit laag is en Nederlanders voor het te betalen loon niet uit bed komen. Door die wet van Baumol zijn de arbeidskrachten relatief duur in veel sectoren. Het grootste deel van de migratie is arbeidsmigratie. Dus als de Nederlanders niet willen werken in de kassen, in de horeca, in de verdeelcentra van Bol.com, dan komen er krachten uit het buitenland. Gelukkig is door Rutte de AOW leeftijd sinds 2013 stapsgewijs verhoogd naar 67 en werken mensen steeds langer, anders was er nog meer migratie nodig.

Wat wel aan Rutte ligt is de "afbraak" van de mogelijkheden voor woningcorporaties. Ze mochten niet meer zomaar in de middenhuur-sector investeren (overigens ook omdat de EU dat marktverstoring vond). Is de bouw van middenhuur eigenlijk wel een taak van de woningcorporaties? De verhuurdersheffing damde de mogelijkheden verder in: minder geld om woningen te bouwen. Ook moesten instellingen gesloten worden en mensen gewoon in een woning van een woningcorporatie wonen (in de hoop dat de zorgkosten binnen de perken bleven). En ouderen blijven langer thuis wonen omdat de bejaardentehuizen teveel geld kostten, waardoor mensen in een te grote woning blijven wonen. Ook is Nederland erg aantrekkelijk voor internationale studenten en wordt om dat makkelijk te maken veel onderwijs in het Engels gegeven. Dat had best anders gekund.

En inderdaad staan er nogal wat landen in de wereld in brand en komen er vluchtelingen naar Nederland. Die wereldproblemen kunnen we niet oplossen vanuit Nederland. Om het vluchtelingenverdrag te veranderen is nogal wat nodig, als je dat al wilt. In elk geval kan Nederland dat niet alleen wijzigen. 

Laat de rijken de crisis betalen?
Dan kun je natuurlijk best de belastingen voor hoge inkomens vergroten, in de jaren 80 waren de belastingen wat dat betreft hoger. Maar Rutte heeft precies gedaan wat zijn kiezers toen wilden: die wilden dat helemaal niet. Ook Wilders wil de belastingen niet verhogen trouwens. Een traditioneel socialistische partij als de SP wint geen stemmen.
Maar je moet ook beseffen dat op dit punt ook weer geconcurreerd wordt. ASML is boos als Omtzigt roept dat expats gewoon belasting moeten betalen. ASML drijft op dat buitenlands talent.  

Op naar een regeergame
Ik denk dat het aardig zou zijn als mensen eens de kans krijgen via een spel de overheid zelf te besturen. 

Wat gebeurt er als je het eigen risico afschaft en de thuiszorg ruimhartiger toedeelt? Hoe reageer je als de kosten dan nog harder oplopen? De zorg geen markt is dan echt niet het antwoord dat je problemen oplost. Wat als je de huren omlaag brengt: valt er door eigenaren genoeg te verdienen om toch meer te gaan bouwen? 

Lukt het de energiekosten laag te houden als je kerncentrales bouwt en hoe snel zijn die klaar voor gebruik? En wat gebeurt er in Groningen als je dan toch maar weer gas gaat winnen? 

Sluit je de grenzen voor arbeidsmigranten, krijg je dan al het werk nog gedaan? 

Wat gebeurt er als je uit de EU stapt om geen migratie te hoeven accepteren? Hoe zorg je dat de handel met Duitsland en andere EU landen op peil blijft? Nederland zal het moeilijker hebben dat het Verenigd Koninkrijk en dat blijft al achter op de EU.  En wat doe je als de instroom van migranten in het Nederland hard oploopt? Dat is wat in het Verenigd Koninkrijk gebeurde. 

Coalitie als kleine regeergame
Het mooie van de coalities in Nederland is dat partijen zoiets samen proberen uit te vinden. Wat zou van alle maatregelen het beste uitpakken? Dat zal niet ideaal zijn voor iedereen. En er is een verschil tussen wat links wil en rechts wil. 

Maar altijd hebben ze om te gaan met groeiende kosten van de zorg, achterblijvende productiviteit in overheidsdiensten en toenemende vergrijzing. En dat allemaal binnen internationale verdragen en wetten. 

Wilders zal nog raar opkijken van deze regeergame. Ik denk dat hij liever ziet dat NSC en VVD hem uitsluiten.