PVV? Tijd voor nieuwe antwoorden

Een game-vriendin van mij vertelde dat ze PVV had gestemd. Dat had niets met de wooncrisis te maken, maar met zoveel jaar Rutte en vooral de straat waar ze woont en ze teveel Marokkaans en Turks hoort en te weinig Nederlands. Dus dat de wooncrisis en bestaanszekerheid bij haar geen aanleiding was voor haar stem op de PVV was is duidelijk. Maar wonen speelde wel een grote rol!

Eigen volk
De Volkskrant vatte het samen met het eigen-volk-eerst-gevoel. Dat lijkt er zeker achter te zitten. Toch herkende ik er ook iets van wraak op de diplomademocratie in. Een soort: “Wat doen ze daar in Den Haag met onze buurten? Ze kennen de situatie hier niet!” En daar hebben mensen wel een punt. 

Als de Kamer spreekt over het plaatsen van statushouders gaat dat mogelijk met alle zorgvuldigheid, maar dan zitten er toch weinig mensen in de Kamer die in een buurt wonen die sterk veranderd is. Terwijl de discussie over de afschaffing van de hypotheekrente vanouds vrijwel ieder Kamerlid raakt. En die veranderingen zijn best groot door de komst van mensen die een andere taal spreken, eigen nieuwe rituelen hebben en er anders uitzien. Overigens gaat het lang niet altijd over migranten, het gaat ook over gewoon in Nederland geboren jongens en meiden die net wat anders zijn en een andere religie hebben. En ja, daar zit nogal eens gewoon stevig racisme onder, maar niet altijd. Het gaat er dus niet om dat je zelf geen woning hebt, maar dat je niet zeker bent welke buren je krijgt als er iemand verhuist en dat je je zorgen maakt over mogelijke veranderingen in je woonomgeving.

Wij tegen zij
Het rapport Grip van de WRR definiëren de crisis rond wonen anders: onzekerheid over wonen én hoe het met je buurt verder gaat. En, stelde de WRR, mensen die te maken hebben met onzekerheid (ook rond toeslagen, inflatie, werk) gaan vaker denken in termen van wij tegen zij. 

In die zin is het logisch dat mensen van de VVD naar PVV stapten. Die heeft toch de laatste 13 jaar gewerkt aan concurrentie, onzekerheid als prikkels om de economie te stimuleren en te kunnen bezuinigen en heeft de woningcorporaties gekneveld en heeft de migratie wel veel genoemd maar niet veel veranderd. Dat heeft voor sommigen goed uitgepakt en heeft de kosten van de zorg in de hand gehouden, maar tegen een prijs die bij de een harder aankwam dan bij de ander. Heeft Rutte het land verpest? Dat geloof ik niet. Het had natuurlijk wel anders gekund.

Maar de VVD heeft weinig resultaten kunnen tonen rond migratie. Dat is ook erg lastig als je niet vooraf een opt out hebt bedongen in de EU voor het asiel en migratiebeleid. Als dan ook nog een nieuwe VVD-leider opstaat die zegt dat de PVV kan gaan regeren is het niet vreemd dat de PVV groeit.

Ik kan mij voorstellen dat dit wij-tegen-zij stevig wordt aangewakkerd door de tijd waarin aandacht voor de uitersten groot is en de aandacht voor het midden klein. Daardoor denken mensen dat de veranderingen in de buurten alleen door statushouders komen. (Let bijvoorbeeld ook eens op de trek van wonen in een instelling naar zelfstandig wonen, of arbeidsmigranten, dat zie je ook terug in buurten en de vergrijzing waardoor de draagkracht afneemt). Het zit ook in onszelf: als iemand zoals wijzelf, ons soort mensen, een keer iets fout doet, kennen we genoeg andere voorbeelden uit onze eigen omgeving om geen conclusies te trekken over de groep. Als iemand van een groep die we niet goed kennen iets fout doet, associëren we de groep met die fout. Denk dan in termen van wij versus zij en alles wat niet goed gaat rond wonen en zorg wordt geweten aan asielzoekers. Wilders is dan ook nog een uitstekend debater op TV en de PVV heeft geen ervaring met regeren anders dan een kort gedoogkabinetje, dus kan vrijuit allerlei beweringen en beloften doen. 

Tijd voor eigen antwoorden van partijen
Misschien was de schok kleiner geweest als er meer contact was met mensen uit buurten die veranderen of zelfs meer Kamerleden zelf uit die buurten kwamen. 

Nu is het tijd voor partijen om elk op hun eigen manier een antwoord te formuleren. Hoe krijgen we mensen mee naar de toekomst met een veranderende wereld? Daarvoor is ook bij links uitzicht en optimisme nodig zoals ik eerder aangaf en niet iedereen direct op het nadenkstoeltje te zetten. Want het antwoord van de PVV is echt niet het enige mogelijke antwoord. Terug naar 1950, verbod van de Koran, beledigen als handelsmerk en weg van de rest van de wereld hoeft niet het antwoord te zijn. 

Hoe zou een akkoord van Wassenaar maar dan rond immigratie er uit zien? 

Greep op je leven, gezondheid, polarisatie en zondebokdenken

De WRR heeft een interessant rapport uitgebracht. Het heet Grip en heeft te maken met het gevoel van controle dat mensen hebben. Het is geen adviesrapport dat direct concrete beleidsaanbevelingen geeft. Jammer natuurlijk, het vraagt wel om bij beleid meer te kijken vanuit burgers, hun waarneming en gevoelens. Maar het idee van grip is wel belangrijk genoeg om mee te nemen in het denken over onze samenleving, gezondheid, polarisatie, het zoeken naar zondebokken en sterke leiders.

Toenemende onzekerheid 
Grip gaat over de controle die je voelt over je eigen leven. Grote groepen burgers hebben weinig gevoel van grip en hebben te maken met groeiende onzekerheid. Deze onzekerheid gaat over veel meer dan een laag of onregelmatig inkomen. Ze gaat ook over zorg, wonen en leefomgeving.

Allereerst de zekerheid over werk en inkomen. De inkomenszekerheid is afgenomen, zeker voor de groep van 18 tot 65, minder voor gepensioneerden.  Hier de inkomenszekerheid in de loop van de tijd. De rode lijn is de potentiele beroepsbevolking inclusief gepensioneerden, de groene de bevolking tussen 18 en 64 jaar.

Inkomenszekerheid gedaald

Ook de zekerheid over wonen is afgenomen, dat is bekend. 

Je ziet echter ook de zekerheid over de leefomgeving duidelijk is afgenomen. Als het aantal mensen dat een andere leefstijl heeft groeit tast dat het gevoel van veiligheid aan. Je weet nooit hoe het met de buurt verder gaat als de herkomst van nieuwe buren niet voorspelbaar is. (helaas geen grafiekjes van de WRR)

Het gaat om concentratie van onzekerheid
Je kunt wel zeggen dat onzekerheid bij het leven hoort, maar de onzekerheid is voor de een wezenlijk anders dan voor de ander. Interessant is te zien hoe de onzekerheid vooral zich concentreert bij de lagere inkomens. In de laagste inkomensgroep is de groep die zeer weinig zekerheid heeft 34,1%, de groep daarboven met een inkomen van 14.100 tot 29.500 26,7%

Het is dus niet zo dat zij onzekerder zijn door hun inkomen. Het is eerder zo dat onzekerheid over inkomen, werk, gezondheid en wonen zich bij hen concentreert. Je ziet wel dat mensen met een lage opleiding ook vaker zeer onzeker zijn ( 19,5%) dan zij met een hoge opleiding (10%). Het onbehagen kun je dus vooral vinden bij de mensen met lagere opleiding en lage inkomens. Maar het is niet zo dat mensen met een hoger inkomen of universitaire opleiding nooit zeer onzeker zijn.

Vooral concentratie onzekerheid bij lage inkomens en lage opleiding

Waarom is dit alles zo belangrijk? 
Gevoel van onzekerheid heeft invloed op de gezondheid: meer gevoel van controle geeft een betere gezondheid. Het verschil in levensverwachting tussen meest welvarende en minst welvarende mensen is 7 a 8 jaar. Het verschil in gezonde levensverwachting is zelfs 23 tot 25 jaar! Het punt dat dit rapport maakt is dat het niet effectief is om de algehele welvaart te verhogen, maar dat deze verschillen vooral worden verklaard doordat mensen met een lagere welvaart minder grip op hun leven ervaren. Dat heeft immers grote gevolgen voor hun geluk en gezondheid. 

Enkele lessen voor beleidsmakers:
Ik zei al dat het rapport weinig concrete beleidsaanbevelingen geeft. Maar toch wat nuttige lessen, er zijn er meer, maar dit pikte ik op.

1. Eerste is natuurlijk dat een focus op de grip die mensen ervaren effectiever kan zijn dan alleen te denken vanuit het domein van inkomen of van zorg. Voor mensen is hun leven ook niet gesplitst in domeinen.
2. Het gevoel van controle is groter wanneer de overheid transparant, voorspelbaar en betrouwbaar is. Anders zie je dat bijvoorbeeld toeslagen het gevoel van onzekerheid versterken.
3. Dan maar mee laten beslissen? Participatie bij besluiten geeft niet voor iedereen een extra gevoel van controle. Mensen die effectief kunnen participeren (tijd en competenties) hebben een groter gevoel van controle, mensen die dat niet kunnen zijn meer gebaat bij klassieke representatieve belangenbehartiging en voelen een verminderd gevoel van controle. De omgevingswet geeft initiatiefnemers meer mogelijkheden, mensen die vertrouwen op representatieve volksvertegenwoordiging juist minder. 

Polarisatie, zondebokken en geloof in sterke leiders
Gevoelens van onzekerheid leiden tot meer maatschappelijk onbehagen. Let wel: onbehagen is op zichzelf niet slecht. Als er iets moet veranderen is het belangrijk om onbehagen te uiten. Maar als dat vanuit een gevoel van weinig controle komt zijn mensen eerder geneigd de wereld te interpreteren in wij versus zij. 

Een gevoel dat hun persoonlijke controle bedreigd wordt (achteruit gaat) leidt tot meer geloof in sterke leider, meer polarisatie en meer geloof in complotten (omvolking, vaccins). Deze mensen zullen eerder geneigd zijn tot het aanwijzen van zondebokken. Met als gevolg nog meer verstoring van het geluk in de samenleving en geen oplossing. 

Eigenlijk heeft de neoliberale agenda de vruchtbare bodem gelegd voor de PVV.  Het zou interessant zijn te kijken of dit zelfde geldt voor de VS en Trump. Mogelijk is gebrek aan optimisme over de toekomst uit mijn vorige blog ook van belang. Onzekerheid is anders als er vertrouwen is dat je kinderen het beter krijgen. 

Akkoord van Wassenaar 2.0
In de publicatie wordt gepleit voor breed gedragen plannen op gebieden waar dat nodig is. Zoals het akkoord van Wassenaar richting gaf toen Nederland te maken had met hoge werkloosheid. Dit zou nodig zijn rond werk, energietransitie, immigratie, ruimtelijke inrichting. Zelf zou ik daar de toekomst van de zorg aan toe willen voegen. 

Tegelijk staan we hier met lege handen, want dit is wel erg algemeen en anders dan in de tijd van het Akkoord van Wassenaar is de organisatiegraad laag en het gezag dat dit soort plannen heeft niet groot. Het pensioenakkoord is een mooi voorbeeld van een plan dat weinig weerklank krijgt bij mensen, hoe goed het ook in elkaar kan zitten.

Dat neemt niet weg dat het rapport stof tot nadenken geeft en richting voor beleid.

Wat heb ik er aan om links te stemmen?

Links lijkt zich af te vragen hoe het kan dat kiezers van linkse partijen naar de PVV trekken. Ik ben daar zelf niet verbaasd over, zoals ik eerder zei in “linkse mensen op het nadenkstoeltje”: weldenkende, vooral linkse, mensen hebben het niet makkelijk, ze moeten voortdurend op het nadenkstoeltje. Floor Rusman poneerde in NRC “Links is ook het slachtoffer van geslaagde en misschien wel onomkeerbare framing”. Voor sommige mensen is dat woord op zichzelf een scheldwoord geworden, met een specifieke connotatie. Juist door altijd links te koppelen aan elite.

Kijk wat meer onder de oppervlakte
Toch blijf ik zitten met vragen. Ik ben niet snel geneigd te roepen dat iets “slecht is uitgelegd”, de “media zich hebben laten meeslepen” of dat de term "besmet is geraakt". Opvallend is namelijk dat overal de migratie een rol speelt in combinatie met minder greep op de eigen omgeving. Dan moet links daar ook naar kijken. Niet om van mening te veranderen: je draait je ideeën niet mee met je kiezerspubliek, je moet kiezers werven voor je idee. Bovendien heeft de VVD net zo goed flink wat zetels verloren aan de PVV. En tenslotte vraag ik mijzelf nogal eens af of ik wel links ben als te liberaal, tezeer ook op rechten voor de natuur of te gericht op de vraag of er ook geld verdiend wordt en prikkels zijn om te verbeteren. Maar tja, ik stem wel altijd links van het midden.

Wat zie ik in Nederland gebeuren wat de ruk naar de PVV verklaart?

1. gebrek aan optimisme
   In ons land wordt veel gesproken over crisis. Het idee heerst dat de kinderen het niet beter zullen krijgen dan hun ouders. Buurten veranderen en waar dat in de jaren 60 getuigde van vooruitgang en delen van macht, is dat nu gekoppeld aan verandering waardoor mensen het gevoel krijgen dat hun buurt niet meer van henzelf is. Dan is het niet vreemd dat mensen niet uitkijken naar de toekomst.
   Men houdt zich dan vast aan het idee dat vroeger beter was. Dat is toch al iets dat oudere mensen (vergrijzing) sneller hebben dan jongeren. De verbondenheid met de hele wereld, steeds hogere kwaliteit van mobiele telefoons waarmee je kunt doen wat vroeger alleen met een zware mainframe-computer kon wordt eerder door jongeren gevoeld als vooruitgang. Linkse programma's stralen geen optimisme uit. Volt als nieuwe partij is wel uitgesproken optimistisch over Europa  “als synoniem voor voorspoed en vrijheid”. Ik zie bij links pogingen, maar in debatten is het vooral doem. Waarom? De VVD is veel optimistischer, zeker Rutte was een en al optimisme, hij werd er voor beloond.

2. eigen zorgen eerst is erg verleidelijk als je geen grip meer hebt
   Het idee dat de eigen zorgen maar eerst eens opgelost moeten worden is heel verleidelijk als je het gevoel hebt dat je geen greep hebt op je leven en je buurt. Hoe meer ons land verbonden is met de rest van de wereld (wat welvaart bracht), des te minder heeft men het idee invloed te hebben op gebeurtenissen. Combineer dat met minder vaste banen en woningnood en eigen zorgen komen al snel voor die van anonieme anderen. Dan komen de arbeidsmigranten en asielzoekers in beeld als zondebok. Op dit punt heeft links niet kunnen leveren omdat rechts al heel lang de meerderheid heeft, maar het kleeft wel aan links. Dat lukte Pieter Omtzigt beter met zichtbare standvastigheid en een opmerking over migratie.

3. rechten als volk zijn belangrijker geworden, rechten als individu minder
   We horen veel over individuele rechten maar voor veel mensen zijn rechten als groep of als volk belangrijker. Voor mijzelf staat vrijheid vooral voor persoonlijke vrijheid die gepaard gaat met rekening houden met de ander. Maar voor anderen is het begrip vrijheid vaak verbonden aan de groep (of het “volk”). Omdat de persoonlijke vrijheid voor sommigen niet zo van belang is als hun veiligheid, hun welvaart, hun cultuur en hun zekerheid van bestaan als volk.  Je ziet dat terug in het rare idee dat op veel discussiefora terugkomt dat het volk heeft gesproken. Dit gaat gepaard met het aanvallen van de rechten van minderheden. Linkse partijen bieden niet meer de associatie met een eigen groep. De VVD, als liberale partij, trouwens ook niet. Dit vind je vooral terug bij extreem rechts. Het past heel goed in hun verhaal over migratie. Is er meer te vinden met soevereiniteit in eigen kring en minder centraal bestuur? 

4. links heeft gepoogd met ratio te overtuigen zonder de emotie aan te spreken
   Om te overtuigen moet je niet alleen wetenschappelijk bewijs aandragen, maar moet je mensen raken. Waarden als trots, veiligheid, loyaliteit, autoriteit en heiligheid spelen (soms onbewust) ook een grote rol in de oordeelsvorming. Die waarden spreken linkse partijen niet meer aan. Je vindt ze wel terug bij rechts. Daar heerst trots op de VOC tijd zonder de zwarte kanten te willen zien. Veiligheid zou een grote rol kunnen spelen rond de klimaatverandering, maar het wordt niet aangesproken (uit angst dat er teveel aandacht gaat naar aanpassing door dijken te verhogen in plaats van verminderen van fossiele brandstoffen?). Links spreekt niet meer over trots, veiligheid en loyaliteit. Waarom niet? 

5. leren omgaan met beslissingen tussen kwaden
   Met de democratisering hebben mensen ontdekt dat ze zich niet hoeven te laten leiden door de dominee (CDA) of de vakbondsman (PvdA), maar dat ze zelf kunnen besluiten. Daar komt de zwevende kiezer naar voren. Maar kijken we naar het programma van de PVV en de steun, dan zien we dat deze kiezer wel kijkt wat hij wil, maar niet kijkt naar keuzen tussen kwaden. Dat lukt ook niet met een stemwijzer, ook daar staat alleen wat mensen wel willen, maar niet hoe ze dat kunnen betalen. De boeren van BBB willen geen stikstofregels uit de EU, maar zijn dolblij dat ze kunnen exporteren in de EU. De boeren staan ook vooraan om arbeidsmigranten in de kassen als goedkope krachten te behouden, terwijl het aantal migranten beperkt moet worden volgens BBB. De kiezers van de PVV willen woningen, als het moet gebouwd door arbeidsmigranten. De zorg heeft behoefte aan arbeidskrachten, maar het mogen geen migranten zijn. Want als de migranten hier wonen is dat niet de bedoeling. Ook het als overheid betalen om zaken te regelen krijgt geen aandacht van de PVV. Wil je hogere huursubsidie, AOW met 65 jaar, geen migranten en geen belastingverhogingen, dan lijk je daar met de PVV mee weg te kunnen komen. Terwijl het moeilijk kan samengaan. Steeds meer programma's worden niet doorgerekend. Op de doorrekening is terechte kritiek mogelijk, maar ondertussen is het wel erg makkelijk om niet te hoeven zeggen hoe je je programma betaalt.
   
   

Hadden mensen dit niet zien aankomen?
Ondertussen blijft Nederland veranderen. Dat moet, want de wereld verandert, maar om iedereen mee te krijgen is het nodig dat er ook veiligheid, geborgenheid en optimisme is. 

Wat heb ik aan mijn stem op jullie?
Mensen die moeite hebben met de grote veranderingen zullen altijd vragen “wat heb ik er aan als ik op jullie stem?”. Die zijn matig te overtuigen met het argument dat anderen er op vooruit gaan, tenzij ze een huis en een goed en zeker inkomen hebben. In Denemarken hebben de sociaal-democraten gepoogd te zoeken naar oplossingen voor migratie en vluchtelingen.  Ze ontwikkelden een eigen plan om te voorkomen dat migranten verdrinken in de Middellandse Zee. Daarvoor moeten er Deense aanmeldpunten in derde landen komen. Wie daar wordt toegelaten, mag naar Denemarken komen. Zo moet links zoeken naar creatieve manieren om oplossingen te vinden. Rond arbeidsmigratie is het bijvoorbeeld mogelijk het minimumloon te verhogen en expats geen belastingvoordeel te geven dat hun Nederlandse collega's ook niet hebben. En waarom moeten zoveel studies in het Engels gegeven worden? En geef de woningcorporaties de ruimte!

PVV weet te ontsnappen aan de proef op de som
Misschien is het goed als de PVV in een regering tijd krijgt te bewijzen dat ze ook niet kan leveren. Ze ontsnapt altijd aan de proef op de som, wordt nooit ontmaskerd.

Gevaar blijft dat de partij dan weer een nieuwe vijand aanwijst. Links moet ook beseffen dat een partij die zondebokken aanwijst en op de onderbuik speelt altijd een betekenisvolle steun zal vinden, maar 37 zetels is echt iet nodig. 

Heeft Rutte het land verpest?

Een interessante klacht van de PVV stemmer in mijn omgeving. Rutte heeft het twaalf jaar verpest en het onderwijs, openbaar vervoer, de zorg, wonen: alles staat er slecht voor, het land is verpest. Het idee is dat we armer zijn geworden en dat dat aan Rutte ligt. Natuurlijk ligt er veel aan Rutte (we gaan nog naar hem terugverlangen), maar laten we vooral kritisch kijken waarom de overheidsdienstverlening en sectoren waar de overheid traditioneel veel moet verzorgen er zo moeizaam bij staan. Dat heeft alles te maken met stijgende kosten. En inderdaad heeft de VVD niet de neiging gehad extra geld te halen bij rijkeren. Gaat door anders te stemmen Nederland alles oplossen? 

Wet van Baumol zorgt voor problemen met overheidsdienstverlening en zorg
Een belangrijke verklaring voor het idee dat de zorg, het openbaar vervoer, bibliotheken, de politie, de overheidsdiensten zo achteruitgaan is de wet van Baumol. Het heeft alles te maken met productiviteit in die sectoren waar niet goed geautomatiseerd kan worden. Omdat veel overheidsdiensten relatief arbeidsintensief zijn, groeit de productiviteit voor de quartaire sector (de zorg en de overheidsdiensten) minder snel dan in de industrie en de landbouw. Arbeidsdeling en -verdeling, specialisatie, innovatie, mechanisering en automatisering maken dat in de landbouw en industrie de productiviteit relatief eenvoudig verhoogd kon worden, iets wat in de zorg of de politie moeilijker of niet mogelijk is. Je hebt toch die verpleegkundige nodig aan je bed. Gevolg van de gestegen arbeidsproductiviteit in de andere sectoren is dat de lonen daar ook omhoog gaan en dat om arbeidskrachten te behouden de lonen in de zorg en overheidsdiensten ook omhoog moeten, terwijl de productiviteit niet zo snel stijgt. De zorgkosten lopen dus enorm op!

Vergrijzing
Een tweede verklaring is de vergrijzing. In de jaren 60 toen we snel rijker werden waren er veel arbeidskrachten en weinig mensen die genoten van hun pensioen. Veel werkenden, weinig niet productieven. Nu is dat door de vergrijzing fors veranderd. Meer mensen hebben zorg nodig, waardoor de kosten van de zorg hard groeien, minder mensen werken. Dus hebben de kabinetten Rutte gepoogd de kostenstijgingen in te perken. 

En de zorg is nogal een kostenpost. Even los van je eigen kosten voor de ziektekostenverzekering betaalt de overheid 95 miljard. Het Koningshuis kost 55 miljoen. Het schrappen van het hele Koningshuis en al dat geld aan de zorg besteden is er in 5 uur doorheen gejaagd. 

Dure arbeidskrachten
Maar die migratie dan? Dat ligt toch ook aan Rutte? En daardoor hebben we te weinig woningen. Ook dat ligt iets ingewikkelder. Er zijn veel banen waar de productiviteit laag is en Nederlanders voor het te betalen loon niet uit bed komen. Door die wet van Baumol zijn de arbeidskrachten relatief duur in veel sectoren. Het grootste deel van de migratie is arbeidsmigratie. Dus als de Nederlanders niet willen werken in de kassen, in de horeca, in de verdeelcentra van Bol.com, dan komen er krachten uit het buitenland. Gelukkig is door Rutte de AOW leeftijd sinds 2013 stapsgewijs verhoogd naar 67 en werken mensen steeds langer, anders was er nog meer migratie nodig.

Wat wel aan Rutte ligt is de "afbraak" van de mogelijkheden voor woningcorporaties. Ze mochten niet meer zomaar in de middenhuur-sector investeren (overigens ook omdat de EU dat marktverstoring vond). Is de bouw van middenhuur eigenlijk wel een taak van de woningcorporaties? De verhuurdersheffing damde de mogelijkheden verder in: minder geld om woningen te bouwen. Ook moesten instellingen gesloten worden en mensen gewoon in een woning van een woningcorporatie wonen (in de hoop dat de zorgkosten binnen de perken bleven). En ouderen blijven langer thuis wonen omdat de bejaardentehuizen teveel geld kostten, waardoor mensen in een te grote woning blijven wonen. Ook is Nederland erg aantrekkelijk voor internationale studenten en wordt om dat makkelijk te maken veel onderwijs in het Engels gegeven. Dat had best anders gekund.

En inderdaad staan er nogal wat landen in de wereld in brand en komen er vluchtelingen naar Nederland. Die wereldproblemen kunnen we niet oplossen vanuit Nederland. Om het vluchtelingenverdrag te veranderen is nogal wat nodig, als je dat al wilt. In elk geval kan Nederland dat niet alleen wijzigen. 

Laat de rijken de crisis betalen?
Dan kun je natuurlijk best de belastingen voor hoge inkomens vergroten, in de jaren 80 waren de belastingen wat dat betreft hoger. Maar Rutte heeft precies gedaan wat zijn kiezers toen wilden: die wilden dat helemaal niet. Ook Wilders wil de belastingen niet verhogen trouwens. Een traditioneel socialistische partij als de SP wint geen stemmen.
Maar je moet ook beseffen dat op dit punt ook weer geconcurreerd wordt. ASML is boos als Omtzigt roept dat expats gewoon belasting moeten betalen. ASML drijft op dat buitenlands talent.  

Op naar een regeergame
Ik denk dat het aardig zou zijn als mensen eens de kans krijgen via een spel de overheid zelf te besturen. 

Wat gebeurt er als je het eigen risico afschaft en de thuiszorg ruimhartiger toedeelt? Hoe reageer je als de kosten dan nog harder oplopen? De zorg geen markt is dan echt niet het antwoord dat je problemen oplost. Wat als je de huren omlaag brengt: valt er door eigenaren genoeg te verdienen om toch meer te gaan bouwen? 

Lukt het de energiekosten laag te houden als je kerncentrales bouwt en hoe snel zijn die klaar voor gebruik? En wat gebeurt er in Groningen als je dan toch maar weer gas gaat winnen? 

Sluit je de grenzen voor arbeidsmigranten, krijg je dan al het werk nog gedaan? 

Wat gebeurt er als je uit de EU stapt om geen migratie te hoeven accepteren? Hoe zorg je dat de handel met Duitsland en andere EU landen op peil blijft? Nederland zal het moeilijker hebben dat het Verenigd Koninkrijk en dat blijft al achter op de EU.  En wat doe je als de instroom van migranten in het Nederland hard oploopt? Dat is wat in het Verenigd Koninkrijk gebeurde. 

Coalitie als kleine regeergame
Het mooie van de coalities in Nederland is dat partijen zoiets samen proberen uit te vinden. Wat zou van alle maatregelen het beste uitpakken? Dat zal niet ideaal zijn voor iedereen. En er is een verschil tussen wat links wil en rechts wil. 

Maar altijd hebben ze om te gaan met groeiende kosten van de zorg, achterblijvende productiviteit in overheidsdiensten en toenemende vergrijzing. En dat allemaal binnen internationale verdragen en wetten. 

Wilders zal nog raar opkijken van deze regeergame. Ik denk dat hij liever ziet dat NSC en VVD hem uitsluiten.

Wat als de politiek niet meer voor jou werkt?

 Wat nou als je het gevoel krijgt dat de overheid niet meer voor jou werkt? Dat de rechtsstaat vol zit met regels die anderen bevoordelen en jou met lege handen achterlaat? Ik noem dit omdat afgrijzen over onbeschofte uitingen van Wilders niet helpen om de overwinning van Wilders te begrijpen, er van te leren en Nederland beter te maken. 

Het is maar een klein deel van de PVV-stemmers die relschoppers een knieschot wil geven of die de Koran willen verbieden en een speurtocht willen opzetten naar buren die in hun huis de koran hebben. Ik geloof best dat er mensen zijn die Zwarte Piet terug willen maar dat gaat toch niet gebeuren. En ja, ons land verandert. Dat kun je betreuren, ook al was het in de jaren 50 ook niet tof en was de woningnood heel wat groter. Het is onzin dat er een complot is om de witte bevolking te vervangen door immigranten. Maar laten we eens uitzoomen en kijken naar diepere ergernissen die elke partij zou moeten raken. 

1. 

   Bron: adviesraad migratie

   Anderen krijgen voorrang: veel aandacht gaat naar nieuwkomers en de uitwassen worden verbloemd
   Je ziet bij woningcorporaties dat ze pakweg 4 a 5% van de woningen moeten toewijzen aan statushouders, vluchtelingen die erkend zijn en recht hebben op een woning. Dat percentage is hoger geweest met 11% in 2016. Deze mensen vallen op in de buurt omdat ze nog aan het integreren zijn. Wat ze hebben meegemaakt in het land waar ze vandaan komen is vaak maar al te erg.
   
   Dat neemt niet weg dat bij woningnood sommige mensen om zich heen kijken en zien dat statushouders wel een woning hebben gekregen. Je kunt zeggen terecht: want zij zaten hutje mutje in een asielopvang en er is geen ruimte om nieuwe asielvragers op te vangen. Ze worden als zondebok aangewezen. Nederland is ook gebonden aan internationale verdragen, terecht. Naast de statushouders is er veel aandacht gegaan naar Oekraïners, met reden. Maar de last van de ander neemt jouw ongemak niet weg. Dan komen er praatjes over een complot en voortrekken. 
   Bedenk daarbij dat op de woningcorporaties een zware verhuurderskorting lag zodat ze minder konden bouwen en dat niet zomaar weilanden volgebouwd mogen worden. In buurten met koopwoningen zie je die statushouders niet komen. Er zijn daardoor concentraties in armere buurten. Ook concentraties van arbeidsmigranten kunnen leiden tot overlast. Ook hier gaat het meestal goed, maar er zijn ook uitwassen. Die krijgen trouwens ook veel aandacht.
   Ik vind niet dat de overlast verbloemd wordt, maar die is er wel. En woningcorporaties werden met de handen op de rug gebonden.

2. De politiek doet alsof ze luistert, maar er gebeurt niets.
   De politiek heeft te maken met zwevende kiezers die kijken wat de politiek belooft. De kieswijzer en stemwijzer benoemen de maatregelen en mensen kijken daar naar alsof het een supermarkt is. Ben je arts, dan is kijk je naar de regels waar huisartsen mee te maken hebben en de belastingen. Ben je zelfstandig ondernemer dan kijk je naar maatregelen voor de zelfstandig ondernemer. Ben je student dan kijk je naar de basisbeurs. Er is geen bezuinigingswijzer, maar om die basisbeurs te betalen zijn mogelijk maatregelen nodig om de groei van de zorguitgaven te stoppen. Alles bij elkaar is onbetaalbaar en de ene keuze zit de andere in de weg. Politiek is juist gezamenlijk kiezen tussen kwaden. Dus inderdaad gebeurt er niet direct wat mensen willen. De uitvoering blijkt ook nogal eens een probleem. Ondertussen zijn er personeelstekorten. Hoe los je die op?
   De politiek is inderdaad weinig open over wat ze niet kan, dat willen kiezers liever niet horen.

3. Als ze in China en India niet verduurzamen heeft onze bijdrage weinig zin. De politiek levert geen woningen maar is bezig met iets onzichtbaars als verduurzaming.
   Het valt mij op dat er nogal eens gehamerd wordt op het algemene en ongrijpbare klimaat en dat er weinig aandacht is voor de winst van klimaatmaatregelen. Dus ook hier is wel een punt te maken.
   Want dat China en India meer vervuilen dan Nederland goed kan maken is natuurlijk een feit. Het is lastig dat dit een probleem op wereldschaal is. Zouden wij niet investeren in verbetering dan gebeurde er niets (en werden er ook niet nieuwe en goedkopere oplossingen gevonden). Maar waarom niet ook meer aandacht voor de individuele voordelen? Nadat Russisch gas niet meer geleverd kon worden, werden eigenaren van zonnepanelen plotseling dolblij met hun klimaatmaatregelen. En schone lucht in de stad is een zegen voor het toenemend aantal mensen met luchtwegproblemen.
   Onze bijdrage is heel zinvol. Laat dat zien. Kun je kiezers niet overtuigen dan zet de politiek een stapje terug.

4. De ambtenaren vinden mij maar dom en dat laten ze mij voelen in elke brief
   Ik krijg niet veel brieven van de belastingdienst, maar rond de toeslagen krijgen mensen de meest onbegrijpelijke brieven. Ik voel mij dan ook dom. Wmo aanvragen zijn ingewikkeld. Mensen die een toeslag hebben gekregen krijgen nogal eens een uiteindelijke berekening die lager uitvalt dan wat eerder was bedacht. Gevolg is dat je moet terugbetalen. Ik heb het zelf meegemaakt met de kinderopvang toeslag. Zeker als je als ZZP-er een variërend inkomen hebt kan je een tegenslag krijgen. Heb je geen spaargeld, dan hakt dat er in.
   Echte aandacht voor begrijpelijke brieven mag niet wegvallen omdat ze juridisch sluitend moeten zijn.

5. We kunnen in Nederland niet meer zelf beslissen
   Laten we eerlijk zijn. Dit is gewoon waar. We kunnen Google geen boete opleggen, want daar zijn we als land te klein voor. We kunnenbedrijven niet dwingen om in plaats van 10 verschillende telefoonstekkers slechts één stekker te gebruiken. Daarvoor zijn we te klein. Het samenwerken in de EU heeft ons heel veel welvaart gebracht, maar het is moeilijk aan te wijzen dat de EU die welvaart bracht. Overigens zijn er veel regels waar Nederland naar verwijst waar Nederland gewoon zelf mee ingestemd heeft.
   We kunnen wel een leger hebben, maar zijn afhankelijk geworden van landen om ons heen. We lenen als land geld en worden daardoor afhankelijk van de financiers. Doe je als land dingen die de financiers niet leuk vinden dan gaat de rente die je als overheid moet betalen omhoog. De boeren kunnen boos zijn over stikstof- en milieuregels vanwege EU richtlijnen, maar ze zijn dolblij dat ze kunnen exporteren naar Italië, Duitsland en Frankrijk. Dat gaat een stuk makkelijker binnen de EU dan erbuiten.
   Maak duidelijk dat zelf beslissen een illusie is. Kijk naar het Verenigd Koninkrijk: buiten de EU zijn en nog meer migranten krijgen dan vroeger; nog steeds rekening moeten houden met de macht van grote bedrijven en financiers.

6. De rechtsstaat werkt niet voor mij.
   Als incidenten veel aandacht krijgen en de gewone gang van zaken weinig krijg je die indruk. Denk aan de vrouw in de bijstand die plotseling 7000 moest terugbetalen omdat haar moeder af en toe boodschappen deed. Dat is het gesprek van de dag. Om over de toeslagenaffaire nog maar te zwijgen. Daar werkte de rechtsstaat inderdaad niet voor de mensen! Dat die bijstandsregels en toeslagregels aangescherpt zijn omdat de meerderheid vond dat het de mensen in de bijstand niet te makkelijk gemaakt moest worden valt dan weg. Beeld blijft dat de rechtsstaat niet altijd werkt voor gewone mensen die het moeilijk hebben. Dat moet opgelost worden.
   Interessant is overigens dat dat ook gebeurt. De vrouw kreeg geld terug, het goedmaken van de fouten van de toeslagenaffaire is een enorme klus. De uitvoering is helaas nog steeds een probleem.

Wat dan?
Dus bouwen en statushouders niet alleen concentreren in de buurten waar mensen het toch al zwaar hebben en de buurt snel verandert. 

Eerlijk als politiek laten zien dat er keuzen te maken zijn tussen kwaden. Als politici goede uitleg geven en ambtenaren bij het bedenken van beleid de mensen zelf betrekken kan het beleid beter rekening houden met de wensen en lasten van allen. Ja en dat krijg je soms niet gelijk, maar dat is beter dan het gevoel hebben niet serieus te zijn genomen.

Maatwerk waar nodig om het verhaal van de mensen zelf te horen en iets echt voor hen te kunnen betekenen. Betere uitvoering is echt hard nodig.

Er is echte onvrede waar aan gewerkt moet worden, er is echte frustratie over onze instituties. Welk kabinet er ook komt, dit moet toch aangepakt worden?

Mijn advies aan de informateur

Er is nogal een verschil in toon en inhoud tussen de programma’s van PVV, BBB, NSC en VVD. Je zou wat verder kunnen komen door voor een akkoord eerst te spreken over de doelen en randvoorwaarden. Misschien zou dat helpen. Het is ook in lijn van wat de kiezers willen: die willen vooral merken dat er zaken veranderen. Komen ze daar uit? Ja! Ik denk dat het besturen zelf moeilijker wordt.

Niet de middelen maar de doelen centraal
Als doelen kun je kiezen voor Veiligheid, Wonen, Zorg en Bestaanszekerheid. De criminaliteit laten dalen, bijvoorbeeld. Migratie tegengaan zou ik zien als een middel om een doel te bereiken, maar daar kijken deze partijen anders tegengaan. Dus kun je kijken naar een doel zoals bij NSC: 50.000 immigranten per jaar of 25.000 zoals BBB wil. Dus ook bij houdbare migratie streven naar een bepaald getal. Het mooie hiervan is dat je vervolgens veel ruimte kunt laten aan de Kamer, wat NSC toejuicht.

Randvoorwaarden: geld, wetten en behoorlijk bestuur
Als randvoorwaarden kun je denken aan een verantwoord begrotingstekort. Dan hoef je niet zo zorgvuldig te zijn als GroenLinks/PvdA die in 2028 een schuld zou overhouden van 50,4% van het BBP, maar de schuld die de VVD voor ogen ziet: 52,2% van het BBP. Verdere randvoorwaarden zijn uiteraard je houden aan je eigen wetten, internationale verdragen en de Grondwet. Deze randvoorwaarde werd nooit expliciet gesteld, maar bij de PVV is dat nogal belangrijk. Verder zou je als randvoorwaarde kunnen stellen dat er geen werkgelegenheid naar het buitenland verplaatst. Ook dit is bij de PVV belangrijk omdat de PVV het hele klimaatfonds wil schrappen. Dan komen bedrijven in de problemen omdat bedrijven in het buitenland forse subsidies krijgen om de uitstoot van CO2 te verminderen en de CO2 heffing te kunnen betalen.  Ook moet je als randvoorwaarde behoorlijk bestuur afspreken. Daar staat NSC voor en ik verwacht dat PVV en BBB zich daar niet openlijk tegen durven te verzetten. 

Met deze randvoorwaarden vervalt eigenlijk al het grootste deel van het PVV-programma. De burgemeester van Rotterdam hoeft zijn Koran niet in te leveren. Teleurstelling voor Wilders, maar de kiezers zullen het best vinden.

Uitwerking
In de uitwerking komen uiteraard problemen. Zo wil de NSC de belastingvoordelen van arbeidsmigranten beperken. Kennismigranten zoals bij ASML betalen minder belasting dan Nederlandse kennisweerkers. Hier zal de VVD moeite mee hebben. De PVV roept veel tegen migratie, maar heeft in zijn programma rond kennismigratie alleen opgenomen dat alle bacheloropleidingen in het Nederlands gegeven moeten worden. Mogelijk haalt het argument dat buitenlanders bij ASML minder belasting betalen dan Nederlanders de PVV over de streep. De VVD heeft hier moeite mee. BBB zal er in mee willen gaan. Denemarken wil overigens juist kenniswerkers en studenten binnenhalen. Zo zijn er nogal wat vuiltjes, maar moet je daar nu al de boel op laten knallen?

Veiligheid
Rond criminaliteit moeten de partijen er wel uitkomen. Daar wordt veel over geroepen, maar tussen 2012 en 2022 daalde de door de politie geregistreerde criminaliteit met dertig procent. Ook in slachtofferenquêtes daalt de criminaliteit. Wel stijgt de online criminaliteit. En in 2022 is de criminaliteit iets toegenomen. Lastig zal het wel zijn om de 10.000 politieagenten te vinden die de PVV wil. Maar dat is een middel om het doel veiligheid te bereiken. Misschien hoeven ze zich niet vast te leggen op de hoeveelheid. 

Ik zou wel graag zien dat die agenten die zich racistisch uiten op non-actief worden gesteld. Ik hoop niet dat de minderheid die dat graag doet zich gelegitimeerd weet door de winst van de PVV.  Maar een pleidooi van Omtzigt zal PVV niet durven tegenspreken.

Zorg
Rond de zorg zie ik wel problemen. De kosten  van de zorg stijgen enorm en NSC en VVD willen dat mensen zelf ook kritisch kijken naar hun zorgconsumptie. Daarom wil NSC per behandeling een deel van het eigen risico laten tellen. Daar is de VVD ook voor. 

PVV wil het eigen risico schrappen, maar heeft geen maatregelen om de kosten van de zorg in de hand te houden. Preventiemaatregelen die obesitas tegengaan vindt de partij betuttelend. Maar ook de PVV wil niet dat Nederland failliet gaat. Je zou de lasten voor zorg maximaal met 14 miljard kunnen laten groeien ten opzichte van het huidige scenario. Dan groeien de uitgaven meer dan de VVD wil en minder dan GroenLinks/PvdA wil. 

Bejaardentehuizen terugbrengen, maar dan kleinschalig is een mooi idee, maar te duur. Wellicht kunnen de partijen er uit komen door woonzorgcentra te bouwen, verpleeghuizen met aanpalend aanleunwoningen of zorgappartementen voor mensen met lichte zorg. Dat is fijner voor de ouderen en beter betaalbaar.

Wonen
Als je de stikstofproblemen weg definieert komt er meer ruimte om te bouwen in weilanden. Dat wil de BBB niet. Maar in steden en dorpen een straatje erbij en permanent bewonen van vakantiewoningen toestaan zou veel helpen. De natuur komt in het gedrang, maar ik geloof niet dat dat voor deze partijen een probleem oplevert. BBB wil natuurgebieden schrappen, wellicht worden de partijen het daar over eens. Ook bouw van flexwoningen zal voor deze partijen geen probleem zijn. PVV wil ook de huren omlaag en de huursubsidie omhoog. Hoe ze dat voor zich zien weet ik niet, maar als de huren verlaagd worden is het misschien overdreven om meteen ook de huursubsidie te verhogen. De VVD kan dan als randvoorwaarde stellen dat particuliere huiseigenaren rendabel moeten kunnen blijven investeren in huurwoningen. Met zo’n formulering zet de VVD de PVV klem.

De leefbaarheid in buurten is lastiger: dat vraagt inclusiviteit en acceptatie van elkaar. Ik vermoed dat op dit punt de partijen te laat zullen leren dat dat heel belangrijk is. Omtzigt stipt het overigens wel aan in zijn programma. Sowieso is dat programma interessant leesvoer voor de PVV kamerleden. 

Bestaanszekerheid
De vier partijen verstaan allemaal wat anders onder bestaanszekerheid. Je zou hier dan misschien nog meer een doel moeten stellen. NSC is hier het helderst over door dit te definiëren rond minimumloon, AOW, wonen, toegang tot basisvoorzieningen als internet en onredelijkheden in het toeslagensysteem. Tegelijk waren NSC, PVV en BBB onduidelijk over hoeveel het minimumloon hoger moet. Dus misschien is de 5% die de VVD voor zich ziet genoeg. Dat geeft uiteraard onrust in de samenleving.

Migratie
Op dit punt past het om advies te vragen wat binnen de wettelijke mogelijkheden en internationale verdragen kan. Over het doel kunnen partijen het wel eens worden, maar over de middelen ligt er een kloof tussen PVV, in mindere mate BBB enerzijds en NSC en VVD anderzijds. Maar luisterend naar Bente Becker en Ruben Brekelmans (van de VVD) moeten de partijen het hier over eens kunnen worden. Gelukkig beschermen internationale verdragen ons land vergaand voor al te drieste plannen van de PVV en verdragen opzeggen en toch binnen EU verband blijven gaat meer dan vier jaar kosten. Vrijwel nergens in de wereld weten rechtse kabinetten de migratie te beteugelen. Uit onderzoek van Hein de Haas rond 6500 migratie-beleidsmaatregelen bleek dat rechtse regeringen in de praktijk helemaal geen restrictiever beleid voeren dan linkse regeringen. Omdat de meeste vluchtelingen uit Oekraïne al binnen zijn, gaat de migratie sowieso dalen en kan Wilders succes claimen.

Defensie
Over bedragen en de NAVO worden de partijen het wel eens. Gewoon als randvoorwaarde stellen dat Nederland aan de NAVO-eis voldoet. Maar over Oekraïne ligt er een onoverbrugbare kloof. Dat zou ik dan een vrije kwestie maken en de VVD of Gijs Tuinman van de BBB defensie geven.

Natuurlijk blijven er veel conflictpunten over. Alle ontwikkelingssamenwerking schrappen bijvoorbeeld. Of het advies van Remkes over stikstof dat bij het ongescheiden afval komt. Of het terugdraaien van de pensioenherziening. Maar met een akkoord op hoofdlijnen en doelen moet er uit te komen zijn. Ik moet mijn persoonlijke voorkeur er buiten houden, het milieu zal verliezen, auto's krijgen de ruimte. Luchtkwaliteit neemt af, luchtweginfecties nemen toe. De veiligheid van LHBTI-mensen zal geschaad worden. De NPO is zijn leven dus niet zeker (wat een tikje cynisch zou zijn voor Ongehoord Nederland). Ongelijkheid neemt toe. Nederland heeft nu eenmaal rechts gestemd. 

Het echte probleem
Probleem daarna zal worden om ministers en staatssecretarissen naar voren te schuiven en te besturen en compromissen te verdedigen. De PVV zal daar een kluif aan hebben. De formulering van het programma toont al dat er weinig kennis is over haalbaarheid. Dan kan de VVD in zijn vuistje lachen. Al met al worden het interessante tijden.

 

 

Ik wens PVV, NSC, VVD en BBB veel sterkte

 Natuurlijk kunnen we lang nadenken over wat Wilders wil en zeggen dat de kiezer heeft gesproken en dat dat dan maar moet gebeuren. We gaan plotseling allemaal sterke vrouwen als Sigrid Kaag een heks noemen en relschoppers moeten een knieschot krijgen, journalisten noemen we gewoon tuig van de richel, we maken bezwaar tegen Nederlanders van Turkse afkomst in het openbaar bestuur, kortom, we nemen de zaken waar Wilders echt voor staat over. Hij heeft dit namelijk allemaal echt gezegd en er nooit excuses voor aangeboden. We kunnen ook kijken naar wat de kiezers van Wilders willen. Dat lijkt mij persoonlijk belangrijker. Wat gebeurt er dan?

Voetbalsupporters
Ik zie de PVV-kiezers een beetje zoals ik ook kijk naar voetbalsupporters. Gewone jongens die in het heet van de strijd voor hun idool in de politiek applaudisseren zoals fans als een van de voetballers van hun club een zware overtreding begaat. Het zijn gewone jongens die zien dat ze geen huis hebben, hard moeten werken of chronisch ziek zijn en niet aan de slag komen en hun buurt zien veranderen. Als hun club overwonnen is zien ze geen probleem de Barcaccia-fontein te vernielen en winkelruiten in te gooien. Kijken ze terug, dan bedenken ze dat dat toch niet zo slim was. Tja, sorry, ze waren boos.

Nu heeft hun PVV gewonnen en dat is vanuit democratisch oogpunt een felicitatie waard. Maar wat nu?

Gevolgen van populistische maatregelen
Zo zijn ze als kiezer boos over de EU en willen ze er wel uit. Wilders wil dat wel regelen, om dan later te kunnen beseffen dat Nederland als handelsland heel veel geld verdient met de handel met Duitsland, Frankrijk en België. Om dan vervolgens te bedenken dat dat niet zo slim was. Ook willen ze alle migranten weren en de AOW naar 65 jaar. Wilders is bereid de grenzen te sluiten. Om vervolgens later te bedenken dat in de zorg geen nieuwe instroom van arbeidskrachten is. Onze apotheek (waar overigens ook vrouwen met een hoofddoek werken) moet al de openingstijden beperken omdat er te weinig mensen zijn die er kunnen werken. En wat jammer dat in het onderwijs handen tekort zijn doordat de leerkrachten met de AOW vertrekken, wat ook nog veel geld kost. 

Bovendien blijkt de zorg onbetaalbaar te zijn geworden met de herintroductie van verzorgingstehuizen, afschaffing van het eigen risico, de tandarts in het basispakket, geen wachtlijsten in de jeugdzorg en tegelijk alles wat overgewicht voorkomt als betutteling afgewezen is. 

In Duitsland beginnen ze ook te beseffen dat er toch wel wat extra handen nodig zijn. Er wordt door de WRR al jaren gezegd dat de kosten van de zorg weliswaar een probleem zijn, maar de arbeidskrachten een veel groter probleem worden. Tja, sorry. 

Gevolgen van verkeerde bestrijding van criminaliteit
Als ze bestolen zijn wijzen ze naar de mensen met een kleurtje en ze roepen dat er hard ingegrepen moet worden, minimumstraffen moeten komen en dat taakstraffen niet meer kunnen. Vervolgens merken ze dat er te weinig rechters zijn, de gevangenissen duur zijn en vol lopen. Ook blijkt uit onderzoek dat daders na een gevangenisstraf 80% vaker meer strafbare feiten plegen dat mensen met een niet vrijheidsbenemende straf en dat de kosten 4x zo hoog zijn. De criminaliteit blijk fors te groeien, terwijl de kosten fors stijgen! Tja, dat was niet helemaal de bedoeling. O, en dan blijkt ook nog dat die asielzoeker die moord op Marianne Vaatstra toch niet heeft gepleegd. Tja, had je net alle asielzoekers zwartgemaakt en dan blijkt het een foutje. Misschien helpt die strenge aanpak en zwartmakerij ons toch niet verder. Het blijkt gewoon uit wetenschappelijk onderzoek! 

Gevolgen van ongeremd autorijden
Oeps, dan blijkt Nederland ook nog te vervuilen met al die vieze auto's in de steden, meer mensen krijgen klachten aan de luchtwegen. Misschien was schone lucht door middel van milieuzones geen slecht plan.

Gevolgen van het verbieden van de Koran
Vreemd, die mensen die naar een moskee gaan en niet de bijbel maar de koran lezen. Nu wil Wilders de koran verbieden en aanhangers van de Islam die mogelijk een Jihad voorstaan preventief oppakken. Daar voelen de kiezers wel voor. Maar dat zal polarisatie geven en vervolgens juist meer aanhangers brengen van een polarisatie tussen moslims en niet-moslims, Er komen meer aanhangers van de strenge lijn. Mensen raken gebrouilleerd met de buren. Scholen moeten extra inzet plegen om pesten tegen te gaan. Bij een inval in de burgemeesterswoning van Ahmed Aboutaleb wordt een koran gevonden: straf! Justitie kan al dat werk om de koran te vinden en de mensen te veroordelen niet aan. Oei, dat was niet helemaal de bedoeling. Misschien toch weer bij elkaar op de thee gaan en de boel bij elkaar houden. Dat is wat anders dan de onderbuik zegt.

Denk even na voor je op je onderbuik afgaat
Wilders zorgt voor het vuurwerk op het voetbalveld. Laten we Wilders zijn gang gaan, dan is het als de Barcacciafontein en de winkelruiten: het was even leuk en daarna zit Nederland met de schade die bijna niet meer te herstellen is. Eerst denken en dan doen.

Met het oog op de toekomst
Het is dan aan politici om vooruit te kijken en te voorkomen dat mensen tegen elkaar opgezet worden en uitgaven in de toekomst uit de hand lopen. Nederland moet een prettig land blijven waar mensen goed met elkaar omgaan, werk hebben, kunnen wonen en zorg kunnen krijgen. Dan zou je dus eerder moeten denken aan een slimmere aanpak van migratie, criminaliteit, zorg, milieu dan de onderbuik en zondebokpolitiek. 

Ik zit daardoor altijd links van het midden, maar ik weet dat een ruime meerderheid daar anders over denkt. Maar kom niet aan de rechtsstaat, kijk naar de gevolgen van beleid en ga zorgvuldig om met ons geld!

Mijn hoop is dat vooral Pieter Omtzigt stand houdt, maatregelen zoekt die werken en de rechtsstaat niet aantasten. Ik wens de VVD, NSC, BBB en PVV veel sterkte met de formatie.

Verkiezingscampagne: het gaat niet om inhoud

Wie verkiezingen beschouwt als een debat over inhoud met voorstellen voor de toekomst komt elke keer weer van een koude kermis thuis. Dat gevoel bekruipt mij deze campagne weer. Het gaat zelfs niet over personen. Het gaat over percepties over personen. 

Echte Nederlanders weer op 1
Neem Wilders. Wilders toont zich van zijn meest coöperatieve kant deze verkiezingscampagne. Dat kan hij makkelijk doen. De meeste kiezers van hem weten waar hij voor staat. Eigenlijk doet het er niet wat hij zegt, als de asielzoekers maar geweerd worden en de Islam maar een probleem blijft. Niemand die zijn verkiezingsprogramma leest. De titel is al genoeg: Nederlanders weer op 1! (De stemmer zal dan niet Nadia Bouras, Farid Azarkan, Ibtihal Jadib of Yesim Candan voor ogen hebben, maar Henk en Ingrid, wat zijn kiezers als "echte Nederlanders" zullen zien.) Uit niets blijkt dat Wilders milder is geworden. Wie het verkiezingsprogramma leest vindt daar nog steeds programmapunten die rechtstreeks tegen de Grondwet in gaan. “Geen islamitische scholen, korans en moskeeën”. Ook het preventief opsluiten van sympathisanten van de Jihad is tegen de Grondwet. Overigens opvallend dat preventief opsluiten van mensen met Nazi-sympathieën nergens staat. 

Het programma is ook onbetaalbaar. De PVV heeft het niet laten doorrekenen, maar met verlaging van belastingen, afschaffen eigen risico in de zorg, verlagen van de AOW-leeftijd naar 65 houd ik mijn hart vast  Het is niet goed te berekenen omdat het vrij vaag is en er onhaalbare voorstellen in staan, maar dat er veel beloofd wordt zonder de rekening te presenteren is duidelijk.

Maar het gaat helemaal niet om programma's en concrete en haalbare politieke beloften!

Omtzigt als nieuwe held
Zo is de enorme steun voor Pieter Omtzigt niet gebaseerd op zijn gedachten die volgens hem het allerbelangrijkst zijn: goed bestuur. Hij wil bijvoorbeeld als allereerste concrete programmapunt het instellen van een Constitutioneel Hof. (hij heeft er niet heel veel, want benoemt vooral zaken als “menselijke maat” en “ruimte voor een nieuwe aanpak”) 

Ik kan mij trouwens vaak vinden in de punten over het bestuur, maar denk niet dat hier zijn voorspelde verkiezingsoverwinning op gebaseerd is. “Het aanpakken van maatschappelijke problemen vraagt om goede inhoudelijke doordenking, het doorzien van samenhang tussen vraagstukken en kennis van wat mogelijke maatregelen in de uitvoeringspraktijk”, helemaal mee eens!. Ik zou dan ook direct een doorrekening van zijn programma verwachten. Nee, zijn populariteit dankt hij aan zijn onbuigzaamheid tegenover de regering. Dat hij dan ook nog een maximaal getal noemt voor migranten is (zo lees ik op discussiefora) helemaal top. Toen ik ooit op zo'n forum inbracht dat ASML zijn voorstellen lastig zou vinden, kreeg ik als reactie dat hij “alleen de mensen wil verminderen die ons bakken met geld kosten”. Omtzigt is immers de held en zijn fans zijn nogal eens hooligans die zonder kennis van zaken hun held steunen.

Hooligans, hobbits en vulcans
De term Hooligans komt van filosoof Jason Brennan. Hij deelt de kiezers in in hobbits (die bezig zijn met hun eigen leven en niet om politiek geven), hooligans en vulcans. Hooligans weten meer dan hobbits, maar ze zijn politieke fans: zeer bevooroordeeld in hun beoordeling van informatie en afwijzend tegenover tegengestelde standpunten. Ze missen ook het analytische vermogen om informatie te beoordelen. Ze lezen en horen alleen wat ze al geloven. Waarschijnlijk komt het meeste wat ze lezen van Facebook en X. De vulcans hebben emotie uitgesloten en zijn vooral rationeel, baseren zich op wetenschappelijke gegevens en calculeren. Brennan wijst op de gevaren van de hooligans en bepleit vervolgens een nieuw regeringssysteem: de epistocratie, de heerschappij van de goed geïnformeerden, dat beter zou zijn dan democratie. De macht aan de vulcans dus. Of de aristocratie. 

Ik griezel van dat idee, maar als je de discussies op politieke fora volgt, bekruipt je wel die gedachte.

Accepteer de mix van emotie, ratio en weinig interesse
Als je er even over nadenkt weet je dat niemand mag bepalen over anderen of ze goed geïnformeerd zijn. Als Star Trek-fan, weet ik dat je je nooit moet laten regeren door Vulcans. In de politiek gaat het om je eigen omgeving, je emoties en je ratio, de mix. De kracht van de democratie is juist dat iedereen mee stemt.

Dus moeten we het doen met mensen die de nieuwe held volgen, eerst Caroline van der Plas, daarvoor Thierry Baudet. Nu Pieter Omtzigt. Met als stoorzender Wilders.

Voor Omtzigt pleit dan wel dat hij de PVV uitsluit omdat de PVV de rechtsstaat niet eerbiedigt.

Feiten, Hamas, Israel en elkaar bestrijden

Het is altijd lastig als feiten in tegenspraak zijn met je overtuiging. Als de feiten niet welgevallig zijn, zie je ze liever niet. Vervolgens bestrijden mensen elkaar met feiten die de ander niet wil zien. Zo gaat het ook met feiten in de conflicten tussen Israël en Hamas. Veel discussie zonder einde.  (Voor alle helderheid om aan te geven waar ik sta: Israël heeft het recht zich te verdedigen en de actie van Hamas was een terroristische en IS-achtige aanval. En Israël negeert al jaren VN-uitspraken, de situatie in Gaza is onacceptabel en Israël moet het oorlogsrecht in acht nemen.)

Cognitieve dissonantie
Cognitieve dissonantie is het verschijnsel dat mensen er niet van houden om verkeerde keuzes te maken als de feiten die je onder ogen zou moeten zien niet kloppen met jouw keuzen en overtuigingen. In zijn boek A Theory of Cognitive Dissonance uit 1957 stelde Leon Festinger dat mensen streven naar het verkleinen van dissonantie en daarvoor hun opvattingen of gedrag aanpassen (of de feiten). In het klein gaat het om voorbeelden als een ijsje of chocolade. We weten dat het een dikmaker is, maar we weten onszelf steeds weer te overtuigen dat eentje niet zo erg is. Het zou ons maar al te welkom zijn als er een onderzoeker komt die zegt dat dat ijsje of die chocolade helemaal niet slecht is. Zo'n wetenschapper krijgt naast professionele kritiek veel aanhang en volgers op twitter. 

En hoe meer mensen jij kent die dat hebben gehoord en geloven, hoe moeilijker het voor jezelf wordt om daar niet in mee te gaan.

En zo zijn er dus tal van meningen en geloven die blijven bestaan. Nu zelfs meer dan vroeger, omdat het makkelijker is een (soms fout) onderzoek te vinden en veel fans te krijgen die het met je eens zijn. Neem het teruggetrokken artikel (gewoon fraude) over vaccins die autisme veroorzaken, dat nog steeds een rol speelt in de discussie over vaccins. Mensen willen gewoon dat artikel geloven om zich niet te hoeven laten prikken. In de coronatijd zagen we mensen die de vreemdste medische claims maar al te graag voor waar aannamen om de feiten aan te passen en hun overtuiging te kunnen behouden. Maar was het kabinet ook niet veel stelliger dan de wetenschappers die ze zeiden te volgen? 

Je eigen feiten wegen het zwaarst
Vervolgens bestrijden partijen elkaar met feiten. Ieder haalt eigen feiten naar voren. Bijvoorbeeld dat iemand overleed na een vaccinatie of een ernstige bijwerking had. Feiten pakken die in je straatje passen en dan elkaar voor rotte vis uitmaken.

Zo zie ik ook cognitieve dissonantie bij het conflict tussen Israël en de Palestijnen om maar meteen het zwaarste thema te pakken van deze maand dat eigenlijk al decennia doorzeurt. Het valt mij op dat de discussie gaat over feiten die in straatjes passen. Ik zie langskomen hoe erg Palestijnen lijden onder de bezetting door Israël. Dat je dan weerloze feestgangers gaat vermoorden kan bijna niet in overeenstemming met je overtuiging zijn, dus dat negeer je. Of de meest vreselijke verhalen van wat Israëlische kolonisten deden. Dat kan bijna ook niet in overeenstemming met je overtuiging zijn. In beide gevallen die je weerloze mensen die de dupe zijn van maatregelen van Hamas, extremistische kolonisten of de Israëlische regering. Dat onschuldige mensen daar onder lijden is een feit dat je liever negeert. 

Hoe kom je nader tot elkaar?
Hoe kun je dan nog tot elkaar komen? De feiten zijn ongemakkelijk voor overtuigingen, feiten zijn vaak ingewikkeld, wetenschappers houden mitsen en maren en voorbehouden, dus met feiten overtuig je mensen niet meer. Wat kan een andere weg zijn om nader tot elkaar te komen?

Misschien moeten we starten met de acceptatie dat we ook zelf te maken hebben met cognitieve dissonantie. We hebben een bepaalde flexibiliteit nodig om te leren omgaan met de tegenstrijdigheden in de wereld. Deze gedachte biedt ons een kans om deze "tegenstrijdigheidskracht" op kleine, goedkope manieren te oefenen. Het idee is dat we wat vaker onze aandacht vestigen op de redenen waarom we ervoor kiezen om onze overtuiging niet te willen aanpassen aan de feiten. We zien dat vliegen slecht is voor het milieu en dat we het toch doen. Een dergelijke denkoefening kan een middel zijn om ons vermogen te versterken om innerlijke en uiterlijke conflicten op te lossen ter voorbereiding op grotere uitdagingen.

Geen strijd opzoeken 
We gaan elkaar dan niet bestrijden om de grote en kleine “zondigheid”. Eigenlijk is het een variant op “wie zonder zonden is, werpe de eerste steen”. Je kunt heel vaak tegen Trumpaanhangers zeggen dat Trump niet wetenschappelijk of consistent is, maar je kunt beter kijken waarom hun steun voor Trump zo groot is en kijken of je dat probleem aan kunt pakken. Waarom willen mensen Trump zo graag geloven? Wat drijft klimaatontkenners? 

Waarom vieren Palestijnen feest als weerloze mensen door Hamas zijn vermoord? Want jij wilt zelf toch ook wel eens graag geloven dat iemand gelijk heeft? Wat is daar de achtergrond van?

Oplossingen in plaats van strijd
Want we kunnen beter zoeken hoe we wel om kunnen gaan met de tegenstrijdigheid. Bijvoorbeeld door vliegen net zo te belasten als andere mobiliteit of door korte vluchten te verbieden. Of door te werken aan achterstanden, of door mensen die veel last hebben van de energietransitie te helpen. Door te kijken of de oorlogen in Israël wel tot een oplossing leiden die recht doet aan waar mensen boos over zijn.

Dan gunnen we iedereen zijn eigen momenten van zwakheid, zijn emoties, zijn woede. We erkennen dat en zoeken naar manieren om de wereld te verbeteren in plaats van te strijden om je eigen interpretatie of je eigen negeren van feiten.

Genoeg te bedenken, genoeg te doen

Ongetwijfeld staan we aan de vooravond van een klimaatramp die zich heeft aangekondigd. Het heeft geen zin een deken over ons heen te trekken en hopen dat het overgaat. Wat kunnen we wel doen? De subsidies op fossiele energie snel stoppen? Allemaal besluiten niet meer te vliegen en in het openbaar vervoer stappen? Of is er geen houden meer aan en kunnen we alleen dijken verhogen?

Wicked problem (oplossingen werken elkaar tegen en analyses verschillen)
Stoppen met subsidie is natuurlijk een belangrijk onderdeel van een weg naar verbetering. Toch doet zo'n oplossing geen recht aan de verbondenheid van onze maatschappij met fossiele energie en het gebruik van vervuilende stoffen en processen om de alternatieven te fabriceren. Terwijl de fossiele brandstoffen ons juist zoveel welvaart en vooruitgang hebben gebracht! Snel stoppen betekent economische crisis en opstand. Het gaat hier om het meest “wicked problem" ooit.

Ga maar na. Vaak zijn politieke elites verbonden aan de inkomsten uit olie en gas, niet alleen in Rusland. Er werken ook erg veel mensen die afhankelijk zijn van de fossiele industrie (en veel mensen zullen last hebben van stijgende kosten). Niet alleen gaat het er om niet alleen in Europa, de VS, China, India en andere landen te stoppen. Het gaat er ook en vooral om om iedereen daar in mee te krijgen en in de verandering vaart te houden zonder de natuur aan te tasten en verzet en een trend richting fascisme groot te maken. 

Geen gemakkelijke oplossing
Je kunt dus niet gemakkelijk komen met één oplossing. Bedrijven wegsturen hier maakt het wel heel erg verleidelijk om ze in India en China toe te laten. Evenwicht in een systeem verstoren roept enorme tegenkrachten op. Dat zien we aan mensen die zich verzetten. Maar ook simpel economisch. Hoe sneller je inzet op batterijen en zonne-energie, des te duurder worden de grondstoffen, des te meer kans ook dat het delven van de grondstoffen gepaard gaat met enorme schade aan de natuur tegen hoge kosten.

Lastig: we zijn nog lang niet toe aan opwekking van elektriciteit zonder fossiel (40% is hernieuwbaar, te verhogen door betere spreiding van het gebruik over de uren dat er veel geproduceerd wordt). De land- en tuinbouw zijn heel afhankelijk waardoor kosten van boeren stijgen. En we weten hoeveel invloed boeren kunnen hebben op de politieke agenda. En zo dat niet zo was, dan wordt het eten duurder. 

Bovendien gebruiken we fossiel voor productie van bijvoorbeeld kunstmest en metalen. Gaan we erg snel, moeten we dan deze producten importeren uit China en kunstmest uit Rusland? Overigens stopt ook het verdienmodel voor landen als Nigeria en Libië. Vluchtelingen komen dan nog vaker hier heen. Oliebedrijven die failliet gaan, zullen zorgen voor aantasting van totale financiële systeem. Ons stroomnet is nu al overvol, 8 miljoen auto's en zeker vrachtwagens rijden nog niet elektrisch en als ze dat wel waren hadden we een groot probleem met opladen zonder fossiel. Groots inzetten op openbaar vervoer is prima, maar er zijn nu tien keer zoveel verplaatsingen met de auto als met het openbaar vervoer. Een tien procent afname van de autoverplaatsingen zorgt dus voor verdubbeling van het aantal reizigers in het openbaar vervoer!

in NRC: leve de wanhoop!

Er is best veel mogelijk

Toch word ik gek van de mensen die wanhopen en doemdenken. Een ding weten we namelijk zeker: doemdenken of juist denken dat er niets aan de hand is helpt ons niet verder.

Ik word ook gek van de individualisering van het probleem, alsof maar genoeg mensen uit ideëel oogpunt moeten overstappen op een meer duurzame levenswijze om het op te lossen. (Minder vliegen door de een, betekent een prijsverlaging voor de ander die wel bereid is het milieu aan te tasten, dat is gewone middelbare school-economie) 

Wat dan wel?

Randvoorwaarden
Randvoorwaarden zijn: aandacht voor werk voor iedereen, vervuilers betalen, bestaansminimum voor iedereen waarborgen, democratische participatie tot in de haarvaten van de samenlevingen, helder maken wat we winnen en zo mogelijk zoeken naar win/win-maatregelen. Voorkom dat je met maatregelen je eigen verzet creëert. Mijn schets voor een strategie:

Fase 0: Bewustwording en Engagement (Heden - 2 jaar)

1. Eigenlijk is dat al gestart: een wereldwijde bewustwordingscampagne over de gevolgen van klimaatverandering en de voordelen van het verminderen van fossiele brandstofgebruik. Extinction rebellion is al lang bezig. (en roept dus al verzet op).
   Er zijn dus ook wereldwijd tegencampagnes gaande die zichtbaar zijn bij extreemrechtse partijen. Toch doen.

2. Internationale Overeenkomst: vergelijk het met de akkoorden over atoomwapens: organiseer een conferentie waarop landen zich verplichten tot het verminderen van hun afhankelijkheid van fossiele brandstoffen en het bereiken van specifieke emissiereductiedoelstellingen.
   Weet dat landen met veel inkomsten uit olie en gas hier zich tegen zullen verzetten. Accepteer de verschillen en laat de rijken meer betalen. Maar zie dat er ook politieke verschuivingen kunnen komen. In de VS is het dan ook geen gelopen race en zal dat de campagne van Trump een boost kunnen geven.

Fase 1: Transitie naar Duurzame Energie (heden tot 2033)

1. Investeringen in Duurzame Energie: Moedig investeringen aan in hernieuwbare energiebronnen zoals zonne- en windenergie, geothermische energie en waterstoftechnologieën. Landen kunnen belastingvoordelen en subsidies bieden om de overgang te versnellen.
   Weet dat zo'n overgang niet zonder pijn is. Banen in de ene industrie verdwijnen, andere banen komen ervoor terug, maar de omschakeling zal voor heel veel mensen moeilijk of onmogelijk zijn.

2. Fossiele Brandstoffen Uitfaseren: Stel in alle landen nationale stappenplannen op voor het geleidelijk uitfaseren van kolen-, olie- en gascentrales. Dit kan worden bereikt door strengere emissienormen op te leggen en oude centrales te vervangen door schonere alternatieven. Het kan nu al starten door gericht te stoppen met fossiele subsidies.
   De kosten zijn enorm, het elektriciteitsnet kan al die stroom nog niet aan. Lobby vanuit de energiebedrijven zal niet gering zijn.

3. Innovatie en Onderzoek: Investeer in onderzoek en ontwikkeling van nieuwe technologieën voor schone energieopwekking en energieopslag. Samenwerking op internationaal niveau is cruciaal om kennis te delen en vooruitgang te boeken. Misschien moeten octrooien en patenten die met internationale subsidies zijn ontwikkeld buiten werking gesteld worden.
   We weten dat internationale samenwerking zeer lastig en kwetsbaar is.

Fase 2: Energietransitie (heden tot 2040)

1. Infrastructuur voor Duurzame Mobiliteit: Investeer in openbaar vervoer, laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen en fietsvriendelijke steden om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen in de transportsector te verminderen. Juist nu we moeten bouwen kan je stappen maken om meteen te kijken naar de inrichting van de omgeving
   Ook dit roept bezwaren op van autoafhankelijken. Deze zijn uit het openbaar vervoer gedreven naar de auto en moeten nu weer terug. Het vraagt infrastructuur én personeel dat NS nu al mist.

2. Koolstofprijs: Implementeer een wereldwijde koolstofprijs of emissiehandelssysteem om bedrijven en individuen te stimuleren hun uitstoot te verminderen.
   Dit gebeurt al in Europa, uitbreiding zou welkom zijn, maar landen als Rusland of Brazilie staan niet te springen. Dat betekent dat koolstofuitstoot in Rusland goedkoop is en dat economisch voordeel oplevert.

Fase 3: Versterken van Democratie en Samenwerking (permanent)

1. Democratische Participatie: Zorg ervoor dat burgers betrokken zijn bij het besluitvormingsproces en zich bewust zijn van de voordelen van klimaatactie. Houd regelmatig verkiezingen en raadpleegingen over klimaatbeleid..
   Ja, dat betekent dat fervente tegenstanders ook betrokken worden.

2. Klimaatrechtvaardigheid: Zorg voor een rechtvaardige overgang door sociale vangnetten te creëren voor gemeenschappen die het meest worden getroffen door de afbouw van fossiele brandstoffen.
   Dit zijn juist de kwetsbare gemeenschappen met weinig lobbymogelijkheden.

3. Monitoring en Aanpassing: Blijf het beleid en de voortgang monitoren en pas deze aan op basis van nieuwe wetenschappelijke bevindingen en technologische ontwikkelingen. Betrek burgers in de controle op de overgang, de snelheid maar ook de gevolgen in de samenleving.
   Dit geeft natuurlijk weer de nodige discussies over het meten en de vraag hoe snel het moet.

Het succes van deze strategie hangt af van de betrokkenheid en samenwerking van landen, het bedrijfsleven en het maatschappelijk middenveld. Maar het is niet zo dat eerst iedereen mee moet doen. Je kunt best in Europa en de VS starten. Het blijft van cruciaal belang om rekening te houden met de specifieke omstandigheden en mogelijkheden van elk land, en ervoor te zorgen dat de transitie naar schone energiebanen inclusief en rechtvaardig is voor alle gemeenschappen.

Het verwachte verzet tegen een wereldwijde strategie voor de afbouw van het gebruik van fossiele brandstoffen langs democratische weg kan variëren en heb ik al genoemd. Ik verwacht:

1. Economische Belangen: De fossiele brandstofindustrie is een van de grootste en meest invloedrijke industrieën ter wereld.

2. Politieke Tegenstand: In sommige landen kan de politieke elite een sterke band hebben met de fossiele brandstofindustrie en zich verzetten tegen beleid dat hun belangen bedreigt.

3. Werknemers in de Fossiele Brandstofindustrie: De overgang zal banenverlies met zich meebrengen in de fossiele brandstofsector, en dit kan leiden tot verzet.

4. Internationale Handelsconflicten: Landen met aanzienlijke fossiele brandstofreserves kunnen zich verzetten tegen het verminderen van het gebruik van deze bronnen om hun economische belangen te beschermen.

5. Klimaatscepticisme: Sommige mensen zijn klimaatsceptisch. Ze zullen politici ondersteunen die de ernst van het probleem minimaliseren en beleid tegenhouden.

6. Regionale en Sociale Ongelijkheid: Gemeenschappen die sterk afhankelijk zijn van de fossiele brandstofindustrie voor werkgelegenheid en economische stabiliteit, zullen bezorgd zijn over de negatieve gevolgen van de afbouw.

We hebben overigens in de wereld al heel veel rampen aan kunnen pakken. Het klimaat-probleem is juist een voorbeeld hoeveel de mensheid kan. Wat deden we niet op het gebied van voeding, gezondheid, welvaart en welzijn? Ja, met fossiele energie. Maar het geeft wel weer hoeveel we kunnen. Het op de maan zetten van mensen is daar niets bij.

Tegen het fatalisme pleit misschien dit voorbeeld. In de jaren dertig was Het Plan voor de Arbeid interessant. De Sociaal-Democratische Arbeiders Partij koos toen een nieuwe koers. Het fatalisme hielp namelijk de arbeiders geen steek verder. Ze nam afscheid van het marxisme en van een fatalistische visie op de economie. In het Plan van de Arbeid (1935) pleitte de partij voor actief ingrijpen in de markteconomie. Dat werkte. (hier) . 

MIgratie en sociale cohesie

Grenzen worden belangrijk als er grote verschillen zijn tussen de ene kant van de grens en de andere kant. De vrede, de welvaart, de vrijheid en de economische kansen trekken enorm, juist omdat elders oorlog, onderdrukking, honger en weinig economische kansen zijn. Onze grenzen tellen ineens weer.

Redenen je land te verlaten
Er zijn natuurlijk heel veel redenen om je land te verlaten. Natuurlijk als je in een oorlogsgebied woont en gevaar loopt of vervolgd wordt om je mening: de “echte” asielzoekers. Maar soms is het een mengeling van redenen van economische aard of juist klimatologisch waardoor je vlucht voor armoede en honger, of gewoon omdat je een beter leven wilt voor je kinderen. De meeste migranten zijn arbeidsmigranten, de meeste aandacht gaat naar vluchtelingen.

Het zal lastig zijn om vanuit Nederland de wens om te migreren aan te pakken. Maar er zijn noodzakelijke, begrijpelijke redenen. Niet iedereen is dus vluchteling. Een vluchteling is iemand die een ‘gegronde vrees’ heeft voor vervolging op grond van ras, godsdienst, nationaliteit, politieke overtuiging of het behoren tot een bepaalde maatschappelijke groep, en die in het herkomstland geen bescherming krijgt. Er zijn ook veel redenen om migratie naar Nederland te willen tegenhouden. Het gaat niet om duizenden, maar als je niets zou doen waren het er veel meer. De meeste mensen zoeken opvang in de regio. Als je opvang in de regio meetelt zijn er miljoenen mensen op de vlucht en miljoenen zoeken een beter bestaan.

Woningnood
Er is hier woningnood en je ziet dat je kinderen geen woning kunnen krijgen. Veel vaker is het ongenoegen over de buurt die verandert: waar je vroeger omringd werd door mensen die je kende en vertrouwde, komen er mensen die je niet kent, die je taal niet spreken en die niet dezelfde gewoonten hebben en vaak ook getraumatiseerd zijn door hun ervaringen in oorlogsgebied. Mensen vrezen dat er weer nieuwe mensen in hun wijk komen die de taal niet spreken en (nog) geen werk hebben. Ondertussen maakt migratie dat je eigen buurt niet meer je eigen buurt voelt. Begrijpelijk dat je minder migratie als oplossing ziet om in je wijk weer rust te krijgen. Zoals iemand mij een keer zei: een vluchteling helpen is prima, twee ook. Totdat er veel bij elkaar zitten en op straat geen Nederlands meer klinkt en de leuke dingen voor de buurt door een steeds kleiner wordende groep georganiseerd moeten worden.

De meeste migranten zijn arbeidsmigranten, maar ook arbeidsmigranten leveren vragen op. Zij werken en leveren een bijdrage. Maar hoe moet dat als er een tekort is aan woonruimte? En er zijn grote verschillen: soms zijn het mensen die korte tijd hier verblijven. Soms blijven ze en dan is de vraag of en hoe ze integreren in onze samenleving. Er moet een actiever beleid worden gevoerd om alle nieuwe immigranten vertrouwd te maken met de samenleving en hen daarin te betrekken. Dit is nodig omdat migratie naar Europa structureel van aard is.

Vooral asielzoekers zonder perspectief veroorzaken er al langere tijd extreme overlast. De meeste asielzoekers uit deze Noord-Afrikaanse landen is het niet te doen om een verblijfsvergunning. Zij zoeken vooral een tijdelijk verblijf in de azc’s, met een bed, eten en drinken en ‘leefgeld’. Zij profiteren van de trage afhandeling door de IND, daar rekenen ze op. Ook is het lastig om afgewezen asielzoekers terug te sturen als hun eigen land ze niet wil accepteren. En vaak vertrekken ze voordat ze het land uitgezet kunnen worden ergens anders heen. Het is relatief een kleine groep, maar de overlast is groot (en de angst voor asielzoekers wordt ermee vergroot)

Begrijpelijke vooroordelen
Er is nog een ander effect dat verzet tegen migratie vergroot. Als mensen die je kent een keer een akkefietje hebben, een feestje dat uit de hand loopt of je ziet iemand die het verkeerde pad opgaat en in de criminaliteit belandt, dan ken je genoeg anderen om zo iemand te zien als individu die pech heeft of misschien fouten maakt of misschien zelfs een rotzak is. Je gaat niet alle Nederlanders daarom veroordelen. Dat is anders als je weinig mensen kent van dezelfde culturele groep, dan ga je in groepen denken en zie je dat de ene foute vent de hele groep vertegenwoordigt. En er zijn nogal wat verschillende groepen. Waar we vroeger mensen uit Marokko en Turkije zagen komen ze nu overal vandaan met elk eigen culturele verschillen. Dan zie je beelden van kansloze asielzoekers en ben je bang dat die een plekje gaan krijgen in jouw buurt. Of er is iets over dronken Polen en je ziet alle Polen als dronkenlappen. Dat klopt niet, maar het is wel begrijpelijk.

Beide groepen hebben gelijk
Je kunt dus zeggen: de mensen die migreren begrijp ik, de mensen die daar niet blij van worden begrijp ik ook. Ondertussen voeren de beide kampen heftige debatten zonder dat dat de situatie verbetert. De mensen die goede opvang willen en de mensen die minder migratie willen hebben beiden een goed punt!

Lastig in dit gepolariseerd klimaat nog iets te zeggen over migratie en asiel. Toch wordt er flink gewerkt. Grenzen worden versterkt men probeert de opvang te verbeteren en de procedures sneller af te handelen.

Het asielverdrag is door Nederland in 1956 ondertekend. Het geldt eigenlijk voor situaties zoals in de tweede wereldoorlog en voorzag in rechten voor eigenlijk Europeanen gevlucht voor de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. Nu zijn de afstanden immers makkelijker te overbruggen, de rechtsbescherming is hier een stuk beter en de welvaartverschillen groter. Het verdrag verbiedt vluchtelingen terug te sturen naar een herkomstland waar ze gevaar lopen. Dat verhindert een land niet om vluchtelingen elders in een veilig land onder te brengen. Je zou de stroom eerlijker onder Europese landen kunnen verdelen. Maar dat willen de Oost Europese landen niet.

We willen niet de welvaartsstaat hier afbreken, dus er blijft een drang om hierheen te komen. Wat zou je kunnen doen?

1. Ik vind het niet gek om de verantwoordelijkheid te delen en landen te helpen op te vangen in de regio. Kunnen we geen vluchtelingensteden bouwen in plaats van vluchtelingenkampen? In elk geval meer helpen om iets te doen waar ze voor vluchten: vaak klimaatverandering, vaak oorlog, soms allebei. In elk geval: help om veilige havens voor vluchtelingen in de regio neer te zetten. Als dat betekent meebetalen aan het werk van Tunesië en Libië vind ik dat acceptabel. Dat vraagt wel om eisen te stellen aan de opvang en te controleren.

2. Mensen die uit veilige landen vluchten moeten in het land of buurland daar een status kunnen aanvragen om de gevaarlijke reis te besparen.

3. Snelle afhandeling van asielprocedures en die eenduidig maken in alle landen. Alle EU-lidstaten moeten eenzelfde systeem hebben. Daarbinnen mogen landen een eigen invulling geven qua plaatsing, opvang en migratie naar hun land. Maar waar je aan moet voldoen moet precies gelijk zijn. Het heeft dan geen zin te shoppen.

4. Om migratie mogelijk te maken en het oneigenlijk gebruik van asiel aan te pakken komt er een puntensysteem. Zoals in de VS al gebruikelijk is kijk je of migranten een bijdrage leveren aan de tekorten hier en of ze ook klaar zijn om te integreren. Er zijn nogal wat handen nodig in Nederland. Erken dat en regel dat dat goed gebeurt.

5. Seizoensarbeid kan zo geregeld worden dat mensen hier kunnen werken en na het seizoen weer terug moeten en in hun eigen land. Dat gebeurt al in Frankrijk. Migranten van buiten de EU mogen minimaal drie en maximaal zes maanden per jaar in Frankrijk komen werken. Na afloop moeten ze terug naar huis. Terug in hun vaderland zijn ze verplicht om bij een kantoor van de Franse migratiedienst OFII hun papieren te laten afstempelen. Alleen met dat officiële stempel mogen ze het jaar erna weer naar Frankrijk komen, om opnieuw maximaal zes maanden seizoensarbeid te doen.

6. In Nederland:

   1. Asielzoekers moeten meer mogelijkheden krijgen om snel onze taal te leren en te werken. Dan kunnen ze sneller integreren en het voorkomt dat mensen lange dagen niets anders kunnen doen dan wachten waardoor ze als ze eenmaal asiel hebben gekregen te lang uit het arbeidsproces zijn.

   2. Er moeten kleinere asielzoekerscentra komen zodat de invloed op de omgeving minder groot is, uitleg van onze regels en gewoonten gemakkelijker en die enkele raddraaiers aangepakt en geïsoleerd kunnen worden.

   3. Kinderen die asiel hebben aangevraagd, moeten zo snel mogelijk duidelijkheid krijgen. Of ze krijgen een verblijfsvergunning of zij moeten terug naar het land van herkomst, zodat een kind daar een toekomst kan opbouwen. Voor hen speelt de tijd nog veel meer een rol dan voor volwassenen.

   4. Ruimere capaciteit en deze behouden is veel efficiënter en effectiever dan het opschalen en afschalen zoals tot voor kort gebeurde.

   5. Verbeteren van de opvang en integratie van alle migranten en hen betrekken bij de sociale cohesie.

Koranverbrandingen

Autoritaire regimes kunnen moeilijk omgaan met de vrijheid van meningsuiting in liberaal democratische landen. Als je in Zweden een koran verbrandt, is dat niet verboden. De rechter oordeelde al dat de Zweedse overheid koranverbrandingen niet mag verbieden. De vrijheid van meningsuiting woog zwaarder dan de groepsbelediging die het ook is. In autocratische moslimlanden is verbod (en zware straf) juist voor de hand liggend. Daardoor begrijpen de mensen daar absoluut niet dat deze heiligschennis niet verboden wordt.

Gemakkelijke ophef
Daarmee hebben provocerende demonstranten het gemakkelijk. Je verbrandt een koran, krijgt media-aandacht en in andere landen starten de protesten bij ambassade. Vervolgens wordt er door de autocratische leiders flink op getamboereerd dat in democratische landen gewoon korans worden verbrand. Het “volk” wordt flink opgejut en de kans is groot dat de ambassade ook met brand wordt geconfronteerd. Verder zijn boycots te verwachten. Er werd in Zweden ook door boze moslims een verbranding van de thora aangekondigd bij de Israëlische ambassade.

Liberaal versus religieus
Hier in de liberaal-democratische wereld zijn immers individuele rechten van belang en vinden we dat we Zweden niet mogen afwijzen vanwege een enkele moslimhater. Maar in andere landen is dat anders. Hoe lastig ook: het is te begrijpen als je op een andere manier kijkt naar heiligschennis. Wij vinden het geen heiligschennis als een niet-gelovige de bijbel of koran verbrandt, maar als je meent dat je geloof het allerbelangrijkste is (zelfs boven de wetten van het land) is dat echt anders. En het is niet zo heel lang geleden dat het verbod op smadelijke godslastering uit het wetboek van strafrecht geschrapt werd (in 2014)

Demonstranten en autoritaire leiders hebben baat bij ophef
Het dilemma is nu dat de koranverbrander én de autocraat er baat bij hebben het kleine vuurtje flink op te stoken. Beiden winnen er aanhang mee! Dat betekent dus ook dat dit een niet te stoppen polarisatie is. Precies wat de koranverbrander graag wil. (Ik vermoed dat de meerderheid in Zweden net als ik denkt: moet dat beledigen nou zo nodig?) In Nederland gaat het dan indirect: er komen protesten tegen de koranverbranding, de burgemeester verwacht verstoring van de openbare orde en verbiedt de verbranding. Maar gewoon verbieden vanwege heiligschennis kan dus niet.

Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet
Waar de overheid klem is gezet, werd door de moslims in Zweden een oplossing gevonden voor de verbranding van de thora. Leiders van de moslimgemeenschap in Zweden zetten zich in om de thora-verbranding te voorkomen. Ook al was deze gemeenschap geschokt en boos over door de koranverbranding, toch vonden leiders de thora-verbranding niet het juiste middel. Zij overtuigden de actievoerder zijn plan op te geven. De Zweedse moslimgemeenschap vond het belangrijker te tonen dat ze niet een ander zouden aandoen wat zij niet wilden voor zichzelf. Het tonen van respect voor anderen en rekening houden met gevoelens van gelovigen woog voor hen zwaarder dan de vrijheid van meningsuiting. De oudste regel van gemeenschappen is immers de gouden regel. De regel werd overgeleverd in religieuze en filosofische teksten uit China, India, Perzië, het oude Egypte en Griekenland. "Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook de ander niet." of "Wat men mij niet aan moet doen, wil ik ook andere mensen niet aandoen." (Confucius in de Analecta  15:24)

Is het niet tekenend dat dat in het geval van de koranverbranding niet lukt? De demonstranten hebben er teveel baat bij om te stangen en te beledigen. En rond de verbranders staat geen gemeenschap die rekening houdt met de gevoelens van anderen. Belediging en heiligschennis zijn geaccepteerde middelen.

Ondertussen schamen liberale Zweden zich diep dat de gemeenschap en de gouden regel voor sommigen zo weinig betekent. 

P.s. (later) De vrijheid van meningsuiting gaat in Nederland ver. Maar na uitingen kun je wel vervolgen. Je kunt achteraf de demonstranten in Nederland vervolgen voor groepsbelediging of aanzetten tot haat. 

Er komt geen rechts meerderheidskabinet

Hoe spannend de verkiezingen ook zullen worden. Het wordt nog spannender daarna. We weten natuurlijk niet wat Pieter Omtzigt zal doen, maar voorlopig ziet het er niet uit dat er gemakkelijk een meerderheidsregering komt. Het zou goed zijn als partijen (en kiezers) nadenken over een rechtse minderheidsregering.

Rechtse meerderheid?
Er wordt al flink gesproken over een rechtse regering. Maar in de peiling van I&O haalt VVD, BBB, CDA, JA21 en SGP 61 zetels. Dat is dus met 5 partijen.  Om op 75 zetels te komen zijn dus extra partijen nodig. D66 en Volt zou kunnen, maar geen schijn van kans dat zij dat zouden willen, in de Eerste Kamer is al een rechtse meerderheid. Een rechtse meerderheid heeft dan in de Tweede kamer PVV nodig. Daar hebben de VVD en het CDA slechte ervaringen mee. Met 6 partijen zit je dan ook op net 76 zetels! Dat vraagt nogal wat stuurvrouwskunst van Yeşilgöz en flink inleveren aan PVV.

Een links-midden regering met PvdA/GL, SP, PvdD, Bij1, D66. Volt, CU (7 partijen) haalt 67 zetels. Lijkt mij zeer onwaarschijnlijk dat deze partijen al samen een regering kunnen vormen, om een meerderheid te hebben is VVD of BBB nodig. In de Eerste Kamer haalt de rechtse meerderheid vervolgens alles onderuit.

Kortom: er komt een rechtse minderheidsregering die het erg lastig heeft in de Tweede Kamer! Deze heeft wel een meerderheid in de Eerste Kamer.

Strategisch stemmen op rechts
Wil je strategisch stemmen, dan kan een rechtse kiezer in plaats van PVV stemmen op BBB of VVD, maar dat moeten dan wel alle mensen die nu aangaven op PVV te stemmen doen om een rechtse meerderheid zonder PVV mogelijk te maken. Strategisch stemmen heeft dus vrijwel geen zin. Wilders zal zich dit bovendien realiseren en zich van de meest coöperatieve kant laten zien.

Strategisch stemmen op links
Wil je als linkse kiezer strategisch stemmen, dan heb je het ook lastig. Zelfs als alle linkse stemmers overstappen op PvdA/GL komt er geen links of links/midden kabinet. Wel geef je PvdA/GL onderhandelingsmacht op specifieke onderwerpen waar het kabinet steun nodig heeft. Maar volgens de peilingen nu hebben D66 en Volt samen ook onderhandelingsmacht. Groeit PvdA/GL ten koste van D66 of Volt, dan versterkt dat de onderhandelingspositie van PvdA/GL. Voor PvdD of SP stemmers heeft overstappen eigenlijk geen zin.

Maar Omtzigt? Die brengt ook geen meerderheid
Kortom, het interessantste is wat Omtzigt gaat doen. Ik vermoed dat hij niet geschikt is een partij te leiden. Meest handig zou zijn als hij oude CDA getrouwen zou vinden, maar daar moet dan iemand bij zitten die hij vertrouwt en die wel een partij kan leiden. Als Omtzigt PVV, CDA en BBB leegeet, betekent dat overigens nog niet automatisch dat er een (rechtse) meerderheid is: volgens de huidige peilingen heeft het rechtse blok nog 15 zetels extra nodig die nu in ultra-rechtse hoek zitten. Dat is alles van de PVV of een groot deel PVV en FvD. Niet onmogelijk, wel heel onwaarschijnlijk. 

Positioneert Omtzigt zich als midden of a-politiek, dan betekent dat nog steeds geen meerderheidskabinet, tenzij Omtzigt ook D66 leegeet én PVV én FvD. Zeer onwaarschijnlijk en erg stabiel zal een kabinet met Omtzigt (die zich niet laat "sensibiliseren") niet zijn.