Leiderschap? Macht!

 Too long? Niet leiderschap, maar macht is wat Europa mist. In plaats van vaag pleiten voor sterke leiders, moeten we als EU onze economische én militaire macht beter inzetten – dat is wat echt verschil maakt in geopolitiek.

Ik word altijd wat kriegel als er weer iemand voor leiderschap pleit als oplossing voor problemen. Het komt er dan op neer dat als een belangrijk persoon zegt dat we naar rechts moeten ineens iedereen naar rechts gaat. Eigenlijk is het armoede om voor leiderschap te pleiten. Maar goed. Joris Luyendijk heeft het er over in het FD van 17 april: “De afgelopen tijd zocht ik mensen op in bedrijfsleven, consultancy, ambtenarij, defensie en inlichtingenwereld. Ik vroeg ze niet zozeer wat ze zelf denken over deze Zeitenwende, maar wat ze om zich heen zien en horen, en wat ze missen. Het antwoord was bijna altijd leiderschap.” (te lezen op LinkedIn: hier)

Luyendijk ziet het al voor zich. “Een land dat ASML kan voortbrengen, de beste haven van Europa, de uitvinders van de compact disc… we hebben het talent, de energie en het kapitaal. Wie nu deze teugels grijpen, staan vooraan bij de grootste omwenteling in de Nederlandse geschiedenis sinds 1945.” Nederland is groots, dat is fijn om te horen, dus iedereen applaudisseert.

Waarom leiderschap?
Waarom, is mijn vraag, zou leiderschap tegenover Trump ineens leiden tot “herpakken” door Nederland? Luyendijk zegt dat wij wegkijken van dreiging. Iemand moet dan de leiding nemen. Ik lees de krant dagelijks en als er iets is dan is het geen wegkijken.

Tekort aan macht
Wat in het stuk van Luyendijk mist is het woord “macht”. Er is niet een tekort aan leiderschap, er is een tekort aan (gebruik van) macht! We zijn in Europa niet gewend om onze macht te gebruiken, dat vinden we eigenlijk fout. Je moet luisteren, je besluit verrijken met de wijsheid van de minderheid. Dat is voor de lange termijn ook beter. Maar er is nu macht nodig. De VS heeft namelijk macht, omdat we onze veiligheid zo hebben verknoopt met de militaire macht van de VS. Het probleem is niet dat Europa geen leiderschap heeft op militair gebied. Europa heeft geen militaire macht. Dat zit hem niet in de uitgaven, maar in de versnippering van de uitgaven op militair gebied.

Wel heeft Europa een grote economische macht. De EU is altijd wat voorzichtig om die macht te gebruiken. Maar als het nodig is, gebruikt de EU die ook gewoon. Want Luyendijk kan mij nog meer vertellen, maar de EU gebruikt die economische macht nu de VS die probeert te misbruiken.

Geopolitiek vraagt macht in plaats van leiderschap
Dat het gebruik (en misbruik) van macht helpt, blijkt voortdurend. Als Trump dreigt met tarieven schaadt dat de VS, maar ook het land dat hij bedreigt. Vietnam wordt enorm getroffen bij een invoerheffing van 46%. Voor de VS is alleen Vietnam een kleine partner, andersom is de VS heel erg belangrijk voor Vietnam. Leiderschap of niet, Vietnam is afhankelijker van de VS dan andersom. Dat probeert Trump voortdurend uit te buiten: niet dat andere landen geen leiderschap hebben, maar dat andere landen minder macht hebben. Kijk naar Oekraïne en vraag je af of het daar ontbreekt aan leiderschap van Oekraïne tegenover Rusland. Geopolitiek opereren vraagt macht in plaats van leiderschap!

Nederland kan militaire macht proberen op te bouwen met extra geld voor defensie en leiderschap. Het gaat er echter om een Europees leger en dus militaire macht te hebben. De EU geeft een flink bedrag uit aan defensie. Maar elk land heeft een leger dat te klein is.

We hebben in Europa wel economische macht. Met Von der Leyen ben ik het vaak niet eens. Maar zij is wel de vrouw die nu de economische macht van de EU vertegenwoordigt en daar gebruik van maakt.

En de EU heeft heel veel economische macht. Voor de VS is de EU een heel wat sterkere partij dan Vietnam (of het Verenigd Koninkrijk). Als de EU die macht gebruikt, kan de euro de dollar als reservemunt vervangen, kan de VS zich geen invoerheffingen permitteren. Dát (en een Europees leger) leidt tot het herpakken door Europa. 

Niet zoiets vaags als leiderschap.

Is het Trump of zit het dieper

Natuurlijk kunnen we het verval van de wereld wijten aan Trump. Maar waar komt Trump vandaan, waarom zakken democratieën weg en hebben ook autocratieën problemen om overeind te blijven? Is er reden voor een brede anti-regeringsstemming? Want niet alleen democratieën verkeren in crisis. Ook China worstelt met sociale onrust en economische instabiliteit. Het is aannemelijk dat Rusland de strijd om een eigen invloedssfeeer voert om de aandacht af te leiden van eigen problemen. De strijd is tegenwoordig wereldwijd.

Kiezers zijn tegenwoordig meer geneigd om de zittende regering af te straffen dan vroeger. Een gemakkelijke tegenstem om wat minder leuk was af te straffen is populairder dan vroeger. Daarom (en omdat de kiezers in de VS geen zwarte vrouw bliefden) zitten we met Trump. Maar we zien het overal. Waarom ook in de Europese landen? Wat je vaak tegen komt zijn de volgende verklaringen. Mij gaat het er om dat het gaat om een combinatie van deze verklaringen die we overal terug zien:

Er zijn de snelle maatschappelijke veranderingen, met name rond migratie en genderidentiteit, die een culturele tegenreactie aanwakkeren. Als de wereld om je heen zo onzeker is, zoek je schuldigen. Je wilt terug naar vroeger, zeker ouderen hebben die behoefte. En de migratie is ook niet onschuldig: de migratie leidt tot zichtbare veranderingen in de samenleving. Het vraagt aanpassingsvermogen dat zijn grenzen kent.

Afname van partijloyaliteit en toegenomen individualisering. Mensen zijn mondiger en voelen zich minder gebonden aan vaste partijen dan vroeger. Ze laten zich meer leiden door hun individuele belangen en actuele issues. Daardoor zijn ze sneller geneigd om van stem te veranderen als ze vinden dat de regering tekortschiet.

Grotere media-invloed en toegang tot informatie
Fouten of tekortkomingen van de regering worden tegenwoordig snel uitvergroot via sociale media. Dat vergroot het gevoel van onvrede en wantrouwen, wat zich vervolgens uit in stemgedrag. Boze reacties krijgen meer reTweets dan genuanceerde.

Langdurige en complexe maatschappelijke crisissen
Problemen zoals klimaatverandering, migratie, pandemieën en inflatie zijn moeilijk op te lossen en vragen om lange adem. Kiezers hebben echter vaak hogere verwachtingen en minder geduld, waardoor regeringen sneller afgerekend worden op een gebrek aan zichtbare resultaten.

Overgang naar een dienstensamenleving met tragere groei
De verschuiving van een geïndustrialiseerde economie naar een dienstensamenleving heeft gevolgen voor de economische groei. Volgens de wet van Baumol stijgen de kosten in dienstensectoren (zoals zorg en onderwijs) sneller, terwijl de productiviteit daar minder groeit. Hierdoor blijft economische groei trager, met minder ruimte voor inkomensstijgingen en overheidsinvesteringen, wat tot ontevredenheid bij burgers leidt. Dit is lang opgelost door maakwerk goedkoop elders te laten produceren. Maar die winst stopt. Voeg daar toenemende vergrijzing en stijgende kosten door de toenemende zorg aan toe.

In de jaren zestig vroeg de maatschappij ook om verandering. Toen groeide het percentage jongeren die mee wilden praten. Dat kon opgelost worden met geld: toenemende arbeidsparticipatie leverde meer geld op. Die oplossing is er niet meer. Veel landen hebben een bijna onhoudbare overheidsschuld.

Kortom, de wereld is beweeglijker, bozer, minder loyaal dan vroeger en er is geen geld voor pacificatie. Wat kan je wel doen?

1. Herstel van vertrouwen door goede verantwoording en rekenschap. Geef duidelijke, eerlijke uitleg over beleid, inclusief de grenzen van wat mogelijk is. Erken fouten openlijk en toon bereidheid om bij te sturen. Burgers moeten kunnen begrijpen waarom keuzes worden gemaakt.

2. Meer burgerparticipatie en inspraak. Betrek burgers bij beleid via burgerpanels, referenda of participatieprojecten. Laat hen leren te kiezen tussen kwaden en merken hoe ingewikkeld keuzen elkaar beinvloeden. Laat mensen ervaren dat hun mening er toe doet en invloed heeft.

3. Investeer in tastbare verbeteringen rond de kwaliteit van leven op lokaal niveau. Laat mensen directe, concrete verbeteringen in hun buurt of leven zien (zoals betere zorg, onderwijs, infrastructuur). In een dienstensamenleving waar economische groei trager is, helpt het om te focussen op kwaliteit van leven in plaats van alleen economische cijfers.

4. Durf een langetermijnvisie en stabiel beleid te tonen. Politici moeten duidelijke langetermijndoelen durven formuleren en daaraan vasthouden, ook als de resultaten niet meteen zichtbaar zijn. Neem mensen mee met de lange termijnvisie in plaats van mee te gaan met korte termijn ergernissen van kiezers.

5. Ga polarisatie tegen en versterk de verbinding. Probeer niet in te spelen op angst of verdeeldheid, maar op gezamenlijke waarden en doelen. Trek op dit punt gezamenlijk op met alle democratisch gezinde partijen.

Gezamenlijk optreden tegen anti-democratische krachten
Natuurlijk blijft er genoeg over voor democratische partijen om over van mening te verschillen. Waar leg je de lasten? Hoe ver help je mensen en waar start de eigen verantwoordelijkheid? Ga je voor meer economische dynamiek of kies je voor minder groei en meer gelijkheid. Maar gezamenlijk erkennen dat er druk is om te kiezen voor de autocratie is hard nodig. Scheiding van machten, tegengaan van machtsconcentratie en tolerantie van andersdenkenden staat ter discussie. 

De fundamenten van een welvarende democratische rechtsstaat zijn niet vanzelfsprekend. Het is niet Trump alleen, het is veel gevaarlijker.