Meebuigen met populisme 2

Het tekent Ruttes talent dat hij vier kabinetten bij elkaar kon houden in tijden van populisme en versplinterde partijen. Daar verdient hij de credits voor.  Maar heeft hij gebrek aan tegenspraak ingezet en de bestuurscultuur verpest? Dat ligt ingewikkelder!

Gebrek aan tegenspraak is onvoldoende verklaring

Zo komen we op die affaires. Dat kwam toch door Rutte? Natuurlijk, in zekere zin wel. 

Maar misschien moeten we even terug naar de wortel van de affaires. De aardbeving startte erg VVD: economie boven veiligheid. Daarna was het gebrekkige aandacht voor de uitvoering, iets wat vaker terugkomt. Toch zit er in de kern van de andere affaires iets ingewikkelders. Het is een systeem, een samenspel tussen Tweede Kamer, kabinet, lobby en ambtelijk apparaat.

Na de toeslagaffaire kwam er meer aandacht voor tegenspraak. Ambtenaren vroegen zich af hoe het kon gebeuren dat het zo uit de hand liep. Waarom leveren de ambtenaren niet meer weerwoord, waarom is er zo weinig tegenspraak? Dat leek mij een terecht spoor. Memo’s werden niet opgemerkt, onwelgevallige boodschappen weggewuifd. Misschien waren ambtenaren niet moedig genoeg? Een nieuwe bestuurscultuur was nodig waarbij men opener is en meer tegenspraak laat horen.

Iemand die bij de IND had gemerkt zette mij op een ander spoor. Hij onthulde dat onder Opstelten de toon werd gezet: Opstelten wilde al die tegenwerpingen niet meer horen. Hij zette de trend om geen tegenspraak te dulden. Hij wilde dat er creatief werd meegedacht. Dat past nog precies in het spoor van te weinig tegenspraak. Is het zo simpel te verklaren? Geen tegenspraak en weinig transparantie? 

Een minister zonder ambtenaren is als een roer zonder schip
Maar na enig nadenken zag ik nog iets anders. Opstelten kwam uit Rotterdam. Daar heb ik in een commissie (Commissie Van Middelkoop) subsidies onder de loep genomen. Toen viel mij op dat de ambtenaren de politici zagen als tijdelijke verstoring van hun werk. Een directeur meldde ons: ach dat Leefbaar Rotterdam is een tijdelijk fenomeen. Hij wilde eigenlijk gewoon niet doen wat het college wilde. Marco Pastors, de stevige wethouder van Leefbaar moest als een botte hufter door de macht van de ambtenaren heen breken om gedaan te krijgen wat hij wilde. De ambtelijke macht zat meer op de lijn van de PvdA.

Ik denk dus dat het iets ingewikkelder was, ingewikkelder dan alleen geen tegenspraak. Denk aan de lessen van de Engelse serie “Yes Minister”, waarbij topambtenaar Sir Humphrey Appleby een handige techniek heeft om niets te hoeven doen.

Sir Humphrey Appelby

Toen mijn vader minister was (Van Agt – Wiegel) merkte hij dat al op. Hij kwam in zijn kamer en zag een groot bord met een uitspraak van een van zijn voorgangers. “Een minister zonder ambtenaren is als een schip zonder roer”. Dat bord heeft hij meteen weg laten halen. Hij wilde daar een ander bord “Een minister zonder ambtenaren is als een roer zonder schip”!

Opstelten merkte dat de ambtenaren juist  goed waren in het verzinnen waarom iets niet kon. Ze sloegen niet de richting in die de politiek aangaf. Combineer de macht van ambtenaren met de behoefte van Opstelten om te veranderen en het beeld wordt dus genuanceerder. In een tijd van populisme moest het roer om. De tegenspraak werd ervaren als weigeren om in beweging te komen en mee te denken. De minister was het roer niet meer. 

Anticiperen op een mogelijke komst van meer asielzoekers of minder boeren werd een onmogelijkheid

In het geval van kabinet Rutte I wilde de minister vooral minder asielzoekers. Maar voortdurend kreeg hij te horen wat niet kon. Geen wonder dat hij die onwelgevallige stukken zat was. En met hem hoor je vaak van oud-bestuurders over de moeite die het kost om ambtenaren mee te krijgen in een nieuwe richting. Hier was het vooral meebuigen met het populisme: dogma was dat er gewoon niet meer asielzoekers inkwamen en zo werd het COA gekort zodra het aantal asielzoekers afnam. Ook al was dat rationeel niet verstandig. Zodra het aantal asielzoekers afnam, werden mensen ontslagen en werd de ontwikkeling van ICT programmatuur stopgezet. In de IND hetzelfde. Voorbereid zijn op meer asielzoekers werd een onbegaanbare weg. Terwijl èn voorbereiden èn de deur niet wagenwijd open zetten mogelijk had gekund (iets wat Job Cohen bijvoorbeeld deed). Inspelen op de "smalle marges van de democratie". Maar het ging niet meer om de stroom tegen te houden: alles met asielzoekers was besmet door Wilders. Meebuigen met populisme levert ons nu nog problemen op in opvang van asielzoekers.

Henk Bleker was de staatssecretaris die meedacht over het Programma Aanpak Stikstof. Die wilde  ruimte houden voor boeren in de buurt van stikstof gebieden. Hij wilde niet horen dat het voorsorteren op succesvol beleid in de toekomst uiterst kwetsbaar was. Samen met LTO bedacht hij manieren om niet te hoeven ingrijpen. Ambtenaren hadden het nakijken. Opnieuw meebuigen met populisme: geen maatregelen nemen waar boeren niet blij mee zouden zijn. Hier hebben we nu de opstanden aan te danken.

De toeslagenaffaire heeft een dergelijke achtergrond. Allereerst werd de Belastingdienst overvoerd met nieuw werk. Dat dat niet kon wilden de bestuurders niet horen. De Belastingdienst moest ook toeslagen uitbetalen. Er werd niet gezocht hoe de toeslagen wel uitbetaald konden worden, het gepruttel van de belastingdienst werd gezien als tegenwerpingen a la Sir Humphrey Appelby. En toen: Misbruik moest zo streng worden gestraft dat er gezocht werd naar mogelijk misbruik binnen bepaalde groepen met bepaalde kenmerken. Zo had de Kamer toch opgeroepen veel strenger te zijn op Bulgaren? Dan moest er opgetreden worden tegen buitenlanders, dat scoorde politiek! Ook hier werden tegenwerpingen niet meer gehoord. Het kabinet wilde immers gewoon streng zijn in plaats van de werkelijkheid achterhalen! En de Kamer juichte die strengheid toe.

Meer dan Rutte: de tijdgeest

Rutte kan verweten worden geen regie te hebben genomen. Maar het was ook de tijdgeest: het populisme en kabinetten met veel partijen en een krappe meerderheid: het was een ongeluk dat klaar stond om te gebeuren. Though this be madness, yet there is method in it.

Geef Rutte niet teveel eer voor de affaires, maar zoek hoe het mechanisme werkte en de echte politieke keuzen terugkomen: richtinggevende politiek en meedenkende ambtenaren die beargumenteerde tegenspraak niet uit de weg gaan. 

(later) Echte keuzen voor de toekomst zaten er bij Rutte ook niet in, maar was dat niet ook de tijdgeest?

P.S. meedenken en tegenspreken? Probeer de methode van de denkhoeden van De Bono