De overheid als tegenstander

 

De ambtenaren werken zonder aanzien des persoons met als richtlijn de wet, moeten efficiënt werken en resultaten behalen. Organisaties moeten bedrijfsmatig presteren en de burger is een klant. Dat was het idee dat met New Public Management opgeld deed. Het was een logisch gevolg van gebrekkige prestaties, dure overheidsdiensten en ontbrekend zicht op resultaten. Teveel werd er op gerekend dat mensen vertrouwen moesten hebben in de goede wil van ambtenaren. Wat is nu de nieuwe kijk op de overheid?

Nieuwe visie op overheid vanuit extreem-rechts
Interessant is dat op rechts een heel nieuwe kijk op de overheid en overheidsdienstverlening is opgekomen. Nog steeds is de overheid niet efficiënt. Maar inmiddels is de overheid voor bepaalde groepen de vijand. Onder aanvoering van Trump wordt de overheid meer gezien als tegenstander: de Deep State die er op uit is de macht te behouden. Ambtenaren werken de wens van het volk tegen, ze doen moeilijk over wetten. Waar (door politici vastgestelde) wetten ingrepen in de weg zitten krijgen ambtenaren de schuld en uiteindelijk rechters. Oude wetten staan de wens van Het Volk in de weg. En het volk bestaat uit een erkende groep: het eigen volk dat eerst geholpen moet worden.

Niet de wet veranderen, maar de instituties verdacht maken
Waar vroeger nog gezocht werd naar wetgeving en managementsystemen om zaken te veranderen, wordt nu gekozen voor beschuldigingen op twitter en andere sociale media om anderen in discrediet te brengen. Van vertrouwen op goede wil, naar controle van resultaten slaat extreem rechts door naar stimuleren van wantrouwen. Als iets niet lukt is dat niet het gevolg van inefficiëntie, verkeerde werkwijze of systeem dat resultaat in de weg zit: het is het gevolg van bewuste tegenwerking. Het volk wordt geafficheerd als slachtoffer. Vertrouwen speelt geen rol, resultaten spelen geen rol en onpartijdigheid is zelfs verkeerd geworden. Conflicten met instituties zijn de belangrijke weg naar verandering: maak de structuur kapot in plaats van te veranderen. Zie de presentatie van Mark van Twist die het New Public Brutalism noemt hier  (pdf)

Wijzen op Wilders of Trump als autocraat helpt niet per sé
Nu kunnen we wel aanwijzen dat dat leidt tot autocratische macht en afbraak van de democratie, maar blijkbaar spreekt dat een deel van de mensen niet aan. Nadat er een sfeer van crisis is georganiseerd heiligt het doel de middelen. Interessant is dat de crisis niet eens zichtbaar hoeft te zijn. Wat de leider die men vertrouwt zegt, is de waarheid.

Verantwoording en in gesprek
Wat is hier nog tegen te doen? Verantwoording over resultaten is al een eerste zet. Maar opvallend is dat de intentie meer telt dan het resultaat. Hoeveel kiezers steunen Faber niet? Ze strijkt andere partijen tegen de haren, is geen moment bezig een meerderheid te zoeken om steun te krijgen voor verandering. Maar haar inzet om iets te veranderen is heel zichtbaar. Steun zoeken en compromissen vinden is veel minder zichtbaar. En wat zeggen resultaten nog? Grafieken met gegevens over dalende instroom hebben minder invloed dan een woedende Wilders op TV.

Het gaat dus om verantwoording van resultaten èn de zorg om vertrouwen in de verantwoording te krijgen. Omdat de intentie waarmee politici werken ook een rol speelt is het belangrijk om ruimte te houden voor vragen van burgers en zo inkleuring te geven waar resultaten achterblijven of niet zichtbaar zijn. Dat betekent dat er niet alleen meer openheid moet zijn (open agenda, openbare lobbyregisters, nazoekbare financiën) maar ook dat het gesprek over de resultaten belangrijk is. Met burgeraudits waarbij ingelote burgers kijken naar resultaten zou je vertrouwen kunnen winnen in tijden dat instituties onder druk staan. Ook publieke verantwoordingssessies waarbij mensen uitgenodigd worden om in gesprek te gaan kunnen helpen.

Als politici in gesprek gaan hoort daar ook bij dat er eerlijk gesproken wordt over zaken die niet lukken en verkeerd zijn ingeschat. Defensieve reacties schaden juist het vertrouwen, terwijl openlijke twijfel aan de eigen uitgangspunten kan helpen. Leg uit waarom iets wat je graag had gedaan niet kon, wat je van mening deed veranderen.

Het kan, zo blijkt uit de praktijk
Een voorbeeld van vertrouwen winnen door open te zijn was staatssecretaris Ingrid Coenradie. Om het cellentekort op te lossen wilde de PVV vaker tweepersoonscellen inzetten. Nu al is ruim een op de drie cellen in Nederland een tweepersoonscel en haar eigen partijleider Geert Wilders wilde dat aantal ophogen. In de gevangenis van Nieuwegein zag Coenradie dat dit bijna geen doen is. Ze gaf aan dat ze het ook wilde maar dat ze na gesprekken met de mensen die met de poten in de modder staan tot de conclusie was gekomen dat het niet zou kunnen. Zeker in de tweepersoonscellen lopen de spanningen op, vertelden de bewakers haar. Ze kon het zelf zien en legde uit dat ze toch echt moest zoeken naar andere manieren. Ze werd er populair mee. Kijk, zo kan het ook: eerlijk en bereid het gesprek aan te gaan over wat niet lukte. Ik zie het in gemeenten ook: het echte gesprek over wat wel lukte en wat niet helpt meer dan grafieken (die ik dan weer nodig heb om mij te laten overtuigen).

Coenradie zag de ambtenaren niet als tegenstander, maar als de mensen die haar tegengas gaven. Als je het anders wilt dan gebruikelijk kan ik mij voorstellen dat je niet direct het stuur uit handen geeft aan de ambtenaren. Ze bleef zelf aan het roer staan, gaf niet direct toe, maar luisterde.

Ze toonde dat je ook af en toe uit moet leggen wat niet kan en daarmee juist vertrouwen wint.