Politieke overstretch

De gemeenteraad heeft in de loop der tijd een steeds groter gebied gekregen waar hij over gaat. De gemeente van nu heeft meer inwoners, meer budget en meer taakgebieden dan 50 jaar geleden. De inwoners hebben hogere verwachtingen, willen meer op maat bediend worden en leggen zich minder snel neer bij beslissingen. Dat kan niet meer lang zo doorgaan.

Het doet mij denken aan een term die ze bedachten voor het Britse rijk: imperial overstretch. Met imperial overstretch wordt bedoeld dat een wereldrijk groter wordt dan het aan kan, waardoor het niet langer in staat is om de militaire en economische verplichtingen die daarbij horen na te komen, laat staan om verder te groeien. Doordat op te veel plaatsen moet worden opgetreden, kan dat niet meer overal voldoende effectief gebeuren.

Politieke overstretch

Die omschrijving past bij gemeenten: politieke overstretch. De taak is groter dan de gemeenteraad aankan. Met divers knip- en plakwerk wordt gepoogd dit op te lossen. In bovengemeentelijke samenwerkingsverbanden worden taken opgepakt, maar de gemeenteraden houden er de formele verantwoordelijkheid voor. Gemeenteraadsleden klagen er over dat ze wel verantwoordelijk zijn, maar het niet effectief kunnen regelen en dat de politieke verantwoording onder de maat is. Maatwerk rond het sociale domein moet geleverd worden door ambtenaren die kijken wat mensen zelf kunnen en wat de gemeente erbij moet doen. Over die maatwerkbeslissingen kan de gemeenteraad geen verantwoording afleggen. In Alphen aan den Rijn was het belegd bij een uitvoeringsinstantie, Participe. Maar toen een traplift geweigerd werd aan een 80 jarige, werd de gemeenteraad uiteraard stevig aangepakt. Terecht. De gemeenteraad heeft de verantwoordelijkheid, ook al heeft hij niet de macht (want is afhankelijk van diverse andere partijen en organisaties).

Gebrek aan gemeenteraadsleden

Deze politieke overstretch leidt er ook toe dat mensen niet graag meer lid worden van de gemeenteraad. Vroeger was het een taak die mensen met veel ervaring in de samenleving op zich namen als een “Noblesse oblige”, vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel nam de elite het op zich (konden ze het tevens beter regelen voor zichzelf dan voor anderen). Nu is het steeds moeilijker mensen te vinden. Door die politieke overstretch is het afbreukrisico groot terwijl de inspanning hoog is (en omdat het lekenbestuur is en moet zijn tegen een marginale vergoeding).

Politieke burn out 

Voor de gemeenteraadsleden dreigt zo burn out. Burn out heeft als oorzaken: 1) moeite om nee te zeggen. 2) moeite om te delegeren, 3) gedrevenheid, 4) geen fouten willen maken, 5) groot verantwoordelijkheidsgevoel, 6) organisatorische onduidelijkheid, 7) veel verantwoordelijkheid en weinig werkelijke macht. 

Herkenbaar? Het zijn namelijk eigenschappen die van toepassing zijn op de omgeving waarin gemeenteraadsleden moeten opereren.

Vermarkting of vermaatschappelijking

Op momenten van politieke overstretch is de neiging groot om taken over te hevelen naar de markt. Denk bijvoorbeeld aan maatschappelijk werk, sociaal cultureel werk, gemeentelijke energiebedrijven en de gemeentelijke woningbedrijven. Geen gek idee en in de meeste gevallen gaat het ook goed. De markt heeft correctiemechanismen als aanbieders geen goede dienstverlening bieden of een te hoge prijs vragen.

Maar als er geen concurrentie is, ontbreekt op de markt tegenmacht. Dan moet de overheid toch weer sterk reguleren, zoals je ziet bij de woningcorporaties. Als er een incident is maken we de regels ingewikkelder en groter, komt er een nieuw protocol en worden de kosten hoger.

Een andere weg zou kunnen zijn om niet over te hevelen naar de markt, maar naar de gemeenschap. En het gekke is: daar werden die taken vroeger ook opgepakt. De woningcorporaties waren bij de start zelforganisaties, van mensen die niet (financieel) sterk genoeg waren om hun huis te bouwen, maar samen sterk genoeg waren. Twee trambestuurders richten bijvoorbeeld Rochdale op. De woningcorporaties moesten vervolgens marktpartij worden en concurreren. 100 jaar na de oprichting zat er een bestuurder die weinig op had met de tram en liefst in een Maserati reed. Ook verzekeraars hebben zo'n maatschappelijke achtergrond. Het waren vrijwel allemaal onderlinge waarborgmaatschappijen van mensen die met elkaar een pot geld vulden om bij brand de pechvogel te kunnen bijstaan.

De overheid kan niet alles

Er zijn mensen met grote bezwaren tegen die vermaatschappelijking. De overheid is immers goed geregeld, er zijn gelijke rechten vastgelegd en vertegenwoordigers worden gekozen. Maar de wal keert het schip.

En er zijn al tekenen dat de samenleving de vermaatschappelijking oppakt. De cooperatie is een snel groeiende organisatievorm. Er zijn broodfondsen, die lijken op de oude onderlinge waarborgmaatschappijen. Er zijn energiecooperaties opgericht door mensen die samen energie willen opwekken en het niet willen overlaten aan op winst gerichte energiebedrijven. Woningcorporaties herontdekken hun maatschappelijke wortels en zoeken naar methoden om huurders zich weer mede-eigenaar te laten voelen.

Taak voor de nieuwe gemeenteraad

Het zou mooi zijn als de nieuwe gemeenteraden wegen zoeken om die vermaatschappelijking verder in te vullen. Zo kun je inwoners inschakelen bij de controle, je kunt in plaats van commerciele aanbesteding kiezen voor maatschappelijke aanbesteding. Je kunt wijken en dorpen eigen budgetten geven op voorwaarde dat ze democratisch besluiten en iedereen betrekken en via burgervisitatie de dorpen en wijken bij elkaar laten kijken wat er goed gaat en wat er beter kan. De gemeenteraad kan dan meer aandacht geven aan belangentegenstellingen en die terreinen oppakken waar de maatschappij niet zelf uit kan komen.

Het mooie van de vermaatschappelijking is vervolgens dat mensen een eigen verantwoordelijkheid krijgen. Ze moeten met de buren in gesprek om te kijken welke waarden ze delen en hoe ze het eens kunnen worden. Wij worden dan weer gezamenlijk de baas in plaats van klant van de politiek. Klanten kunnen klagen, maar als je zelf als samenleving verantwoordelijkheid neemt moet je aangeven wat je wel wilt.

Zo kan politieke overstretch misschien leiden tot vermaatschappelijking en een samenleving die weer verantwoordelijkheid neemt.