Tegenstrevende machten ook in vernieuwende democratie

Het is een bekend psychologisch mechanisme. We zijn eigenwijs en geloven we maar al te vaak in onze eigen voortreffelijkheid. We zijn netter dan anderen en we vinden dat anderen beter moeten luisteren. Dat geldt voor professionals in overleg met bewoners én voor bewoners in overleg met professionals. Hoe gaat dat bij de vernieuwing van de democratie?

Ik kom daar op omdat ik op een bijeenkomst van Democratic Challenge een sessie leidde over checks and balances, in mijn woorden: teugels en tegenwichten. Het viel mij op dat het lastig was  in de sessie te spreken over tegenwicht: het onderwerp. Want ik merk dat veel vernieuwers nogal overtuigd zijn van hun eigen voortreffelijkheid. (ik vind ook van mijzelf dat ik vaak goede ideeen heb, dus ik sluit mezelf niet uit)

Vooraf alles goed inregelen en je hebt geen tegenwicht meer nodig?

Eigenlijk zijn de democratische vernieuwers vooral bezig om vóórdat een gemeenteraad besluit bewoners de kans te geven om mee te praten. Dat is wel zo verstandig: het is veel lastiger om invloed te hebben als het besluit al genomen is dan voordat het besluit vastgelegd is. Maar in het enthousiasme daarover, wordt wel vergeten dat niet iedereen meedoet in die discussie over wat er moet gebeuren. Bovendien wordt vergeten dat ook een goed besluit wel eens onverwachte vervelende effecten kan hebben. Mijn boodschap is dan ook altijd om de check niet over te laten aan goed bedoelende vernieuwers, maar ook te rekenen op kritische en soms zeikerige bewoners en immer kritische journalisten.

Kritische journalisten, vasthoudende bewoners, klagers en zeikerds

Die kritische journalisten en zeikerds horen bij de democratie. Met als aantekening dat de onafhankelijke lokale journalistiek zo goed als verdwenen is.

Hoe zorgt de vernieuwde democratie voor de tegenspraak, het de waarheid spreken tegen de macht?

Niet de macht aan het volk, maar teugels en tegenwichten

Wat wij onder democratie verstaan is namelijk niet de macht aan het volk. Er zijn tegenwoordig weinig landen die zich nog niet een democratie noemen. Ook in Noord Korea heet het volk aan de macht te zijn: de democratische Volksrepubliek Korea is de officiële naam. En als regeringsleiders gekozen worden met 90 procent van de stemmen zeggen wij hier al dat er iets niet klopt. 

De essentie van de Westerse democratie is namelijk niet dat de leiders precies doen wat "het volk" wil, maar dat er een machtsevenwicht is tussen individu en collectief, een machtsevenwicht tussen instituties en dat een gewone man of vrouw zich net zo goed aan de wet moet houden als een invloedrijk politicus en dat regeringsleiders waar we genoeg van hebben zonder bloedvergieten aan de kant gezet kunnen worden.

De machten die een tegenwicht hebben, functioneren beter. Dus denk aan onafhankelijke rechtspraak, kritische kranten die de kans krijgen hun kritiek te uiten, onafhankelijke instituties zoals de Rekenkamer die narekenen of de resultaten die de regering zegt te behalen ook daadwerkelijk behaald worden en of er niet onvermoede nare effecten zijn: tegenspraak draagt bij aan de regeringsvorm die we inmiddels democratie zijn gaan noemen.

Er zijn volop mogelijkheden

In mijn sessie kwamen gelukkig wel methoden binnen die kunnen helpen om tot tegenwicht uit te lokken.

1. Jongeren maken video blogs. In Voorst kregen jongeren ruimte om met eigen video's te laten zien wat er gebeurt. Het leidde tot Voorst onder de loep. https://www.youtube.com/watch?v=Y2Mypq4oxsk
2. Wethouder vragen om huiskamerbezoek. In Zwijndrecht bedacht de wethouder dat het goed is ruimte te geven aan bewoners om reacties te geven, waarbij ze niet naar de raadsvergadering komen. Maar moet de wethouder dan zelf bij iedere klager langs? Nee. Wie de wethouder wil spreken moet zorgen dat er ook 4 andere bewoners gevonden worden die ook over dat probleem met de wethouder willen praten. Dan is het dus niet zomaar iets.

Het zijn een paar voorbeelden om uit te nodigen tot tegenwicht, waarbij mensen hun eigen vorm mogen kiezen en het niet nodig is om het stramien van de gemeente over te nemen om kritiek te uiten. Er zijn heel veel meer vormen, tot aan de bouwkeet neerzetten op de markt en daar als wethouder spreekuur houden. 

Rekenkamers, burgervisitaties en meer

Overigens kun je ook als gemeente veel binnen het huidige stelsel doen om een vaste vorm van tegenwicht te krijgen. Een kritische rekenkamer serieus nemen helpt bijvoorbeeld ook al. Zelf hielp ik de gemeente Oude IJsselstreek met een burgervisitatie: door bewoners die hun sporen buiten het gemeentelijk apparaat en de politiek verdienden te laten reageren op de organisatiewijziging van de gemeente.

Teugels en tegenwichten 2018 from Hein Albeda

Bovendien bracht Democratic Challenge net een publicatie uit: een handreiking voor burgeraudits. Daarbij krijgen burgers de mogelijkheid om onderzoek te nemen en de bevindingen te presenteren aan de gemeenteraad. Ik zag hem nog niet online. Binnenkort meer.