Complexe afwegingen tussen collectief en individu en de democratie

Met de opkomst van het populisme neemt ook het aantal artikelen over het einde van de democratie toe. Het is eigenlijk al een heel oude discussie die terug gaat op Plato. Geef het volk de kans te besluiten en ze kiezen verkeerd. Iets van wel de lusten, niet de lasten of zoals hij het noemde “Met genot als lokaas jagen zij op domheid”. Maar ja, wat doe je er tegen? Toch maar de elite laten regeren, de aristocratie, zoals Plato wilde? Geen referenda? Terug naar de vertegenwoordigende democratie? Zo worden oplossingen vooral gezocht in de democratie en stemmingen. Daarmee zien we iets over het hoofd.

Rechtsstaat

We hebben al lang iets, maar we negeren het. De oplossing is de rechtsstaat! Eigenlijk is de uitvinding van de rechtsstaat een van de mooiste uitvindingen van de mens. De rechtsstaat beschermt tegen machtsmisbruik: beschermt mensen tegen elkaar, tegen de macht van de staat en brengt het vertrouwen dat mensen (en organisaties) hun afspraken nakomen. 

Anders dan veel mensen denken staat de rechtsstaat niet gelijk aan democratie. Sterker: Fukyama stelt in zijn boek “Political order and political decay” dat de democratie beter functioneert in staten waar eerst een rechtsstaat was (met een betrouwbare bureaucratie) voordat er een democratie kwam. In staten waar democratie ontstond zonder rechtsstaat lag machtsmisbruik veel sneller op de loer. Dat is ook logisch, er zijn maar weinig mensen die macht hebben en er nooit misbruik van maken. Corruptie hoort bij macht zoals pek bij veren en kersen op de taart. Zo zie je ambtenarenapparaten die volgestopt worden met mensen die de politici willen belonen in plaats van mensen die op hun taak worden uitgekozen. Betalen komt later wel, wie dan leeft, die dan zorgt. Dan kun je zeggen dat het foute politici zijn, maar daarmee voorkom je dat mechanisme niet. Voor elke foute politicus staan er tien anderen klaar.

Individuele foute politici? 

Binnen een groep van 150 mensen lukt het nog wel om democratisch te beslissen. Het is niet gemakkelijk, maar het kan wel. Met 50 mensen lukt het veel beter: je kent elkaar, je luistert naar elkaar en je ontwikkelt een gezamenlijk idee van wat eerlijk en rechtvaardig is. Je ziet de pijn van een enkeling die geraakt wordt door een beslissing die goed is voor velen. Je leeft je in elkaar in. Je kent die persoon die de fout in ging en kan iets meer empathie opbrengen, voor je iemand echt verbant. 

Voor een samenleving die groter is dan die 150 zijn mechanismen ontwikkeld die voorkomen dat de enkeling zijn rechten inlevert omdat de meerderheid iets anders wil en zich laat leiden door volksmenners. De rechtsstaat is dan een rem op machtsmisbruik.

We moeten ons dus meer zorgen maken over de rechtsstaat dan over de democratie. De rechtsstaat regelt de afwegingen tussen individu en collectief, is het voordeel van velen het nadeel van die ene waard? Komt die ene wel aan zijn individueel recht? De rechtsstaat regelt ook rechten van verdachten, wie door een twitterstorm over seksueel misbruik getroffen wordt zal blij zijn dat hij in een rechtsstaat leeft. De rechtsstaat kijkt ook naar de mogelijkheid van terugkeer in de samenleving. Terwijl de woede over een misdaad er toe kan leiden dat “het volk” bepaalt niet meer te kijken naar het individu en zijn omstandigheden.  Slachtoffers willen niet nadenken hoe iemand zou kunnen integreren. Wie aangeeft dat een moordenaar die na 18 jaar vrijkomt moet wennen aan zijn terugkeer en moet re-integreren sluit niet goed aan bij die volkswoede, maar kijkt wel naar de gevolgen voor de samenleving. Die rechtsstaat krijgt veel minder aandacht dan de democratie, terwijl onze westerse democratie nu juist kan floreren door de combinatie van democratie en rechtsstaat. 

Dat slachtoffers boos zijn en vergelding eisen is immers van alle tijden. Dat politici dan vervolgens geen afstand meer nemen en rationele reflectie uitschakelen is hen te verwijten. Zij weten beter dan anderen dat de situatie veel ingewikkelder is dan op twitter gesuggereerd wordt. En daar komt de rechtsstaat op die zorgt voor tijd voor reflectie. Wat is er werkelijk gebeurd? Hoe houden we rekening met de verschillende belangen en wat is daar over afgesproken? Dan komt er tijd voor afwegingen die in groepen van 50 mensen ook kunnen: terug naar de feiten, empathie en wijsheid.

Leve de rechtsstaat

Aan die rechtsstaat wordt wel getornd. Denk aan het invoeren van minimumstraffen en het afschaffen van de mogelijkheid tot vervroegde vrijlating. En dat daar aan getornd wordt heeft niet te maken met de essentie van de democratie, maar met machtsmisbruik door vertegenwoordigende politici die er stemmen mee willen winnen.  

Die tijd voor reflectie moeten we koesteren. Betrek de burgers meer bij die rechtsstaat en er komt ruimte voor reflectie en afwegingen in complexe zaken. Ingelote jury's kunnen helpen, jongerenrechtbanken zullen ook helpen en laat de rechters gewoon weer in de buurt recht spreken. Laat mensen weer de degelijkheid van de rechtsstaat zien en ze leren hoe ze complexe afwegingen kunnen maken met aandacht voor individuele rechten. 

De aandacht voor democratie mag niet ten koste gaan van aandacht voor en vertrouwen in de rechtsstaat.