Democratie? Of inperking van de macht

Als we tegenwoordig kijken naar de huidige bestuursvorm in het westen, spreken we altijd over democratie. “Democratie (van het Grieks δῆμος/dèmos, "volk" en κρατειν/kratein, "heersen", dus letterlijk "volksheerschappij") is een bestuursvorm waarin de wil van het volk de bron is van legitieme machtsuitoefening”. Toch kun je je afvragen of dat echt de beste typering is. In een democratie heeft het volk de macht. Via directe democratie of vertegenwoordigende democratie is de wil van het volk de bron van legitieme machtsuitoefening. Typeert dat de westerse democratie?  

Democratisch Rusland
Rusland kent een gekozen president, parlementsverkiezingen en een meerpartijenstelsel. Rusland kent algemeen kiesrecht sinds 1918. Als bijvoorbeeld de meerderheid op Poetin stemt, dan heeft het volk besloten. Noemen we Rusland dan ook een democratie? Nee, roept men dan: de rechten van de minderheid zijn niet gewaarborgd, er is geen scheiding van machten of eerlijke rechtsstaat. Nee dus? Uit het antwoord blijkt al dat wat we democratie noemen eigenlijk ook andere kenmerken moet hebben. Het gaat niet om de stem van de meerderheid.

Democratische VS
De VS dan? De VS is een rechtsstaat, er is een redelijke scheiding der machten. Aanklagers en commissarissen van de politie worden democratisch gekozen. Maar als je in Alabama of Tennessee woont kan je op de Democraten stemmen bij de presidentsverkiezingen, maar dat heeft helemaal geen zin. De meerderheid stemt Republikeins, je stem is weggegooid. In Maryland of Oregon kun je Republikeins stemmen wat je wilt, de meerderheid stemt altijd een Democraat. Er worden zelfs kiesdistricten zo samengesteld dat de uitkomst voorspelbaarder is, vooral de Republikeinen zijn hier druk mee bezig. Het systeem is zodanig dat een president met minder stemmen (Donald Trump kreeg minder stemmen dan Hillary Clinton) toch president kan worden. Blijkbaar geeft dit niet de doorslag om de VS geen democratie te noemen. 

Democratisch Verenigd Koninkrijk
Het Verenigd Koninkrijk? In het ene deel van het land wordt er traditioneel Tories gestemd, in het andere Labour.  Ja, de meerderheid van jouw stemregio is vertegenwoordigd, de minderheid niet. En als heel Schotland geen Brexit wil, gebeurt het toch.

In de VS en het VK is de stem van de meerderheid in bepaalde regio's gecombineerd met een rechtsstaat. Er is persvrijheid, de regering wordt goed gecontroleerd. Daarom noemen we dat democratieën en Rusland niet.

Democratisch Nederland
In Nederland is het beter geregeld zou je zeggen. Je stem op een kleine partij valt niet zomaar weg. Maar Rutte al sinds 2010 premier, kan dat zomaar? Dat zou in de VS voor een president onmogelijk zijn: twee termijnen, daarna is het basta. En de Koning is zijn hele regeerperiode voorzitter van de Raad van State. Toch noemen we Nederland een democratie. 

Controle van de macht
Eigenlijk bedoelen we met een democratie veel meer. Denk aan tegenstrevende machten, rechten voor minderheden, scheiding van wetgevende en rechtsprekende macht, vrije nieuwsgaring, vrijheid van meningsuiting en verkiezingen met toezicht tegen fraude. Macht gelegitimeerd door het volk én macht gecontroleerd en beperkt door een rechtssysteem, mogelijkheden voor controle en andere manieren om tegenwicht te geven aan de macht van de staat.

Ik ben lid van een lokale Rekenkamer. Dat vind ik bij uitstek passen bij onze bestuursvorm. Ik ben niet gekozen door het volk, maar benoemd door de Gemeenteraad. De rekenkamer kijkt niet naar wat de meerderheid vindt, maar controleert of het bestuur doet wat ze beloofd heeft en of dat doelmatig en doeltreffend gebeurt. Dat op de vingers kijken hoort bij uitstek bij onze democratie. (Lokale pers ook, maar dat is inmiddels een wat ondergeschoven kindje. Ik hoop (en vermoed) dat er online steeds meer alternatieven opkomen. Organisaties die erkend worden als onafhankelijk en het bestuur controleren.)

In al die zaken gaat het om macht. Die aandacht voor minderheden is iets dat we nooit noemen, maar wel bedoelen: de rechten van minderheden moeten niet bedreigd worden. Persvrijheid is ook iets dat we wel bedoelen, maar nooit noemen, de regering mag niet de macht hebben om de pers te beknotten. Een individu mag niet automatisch een rechtszaak tegen de regering verliezen maar heeft recht op een eerlijk proces. 

Macht corrumpeert

Waarom noemen we ons systeem niet een bestuurssysteem waarbij de macht beperkt wordt door tegenmachten? Te lange naam waarschijnlijk. Het grappige is dat de founding fathers van de VS eigenlijk helemaal niet voor democratie waren. Countervailing power (tegenstrevende machten) dat was veel belangrijker. 

Want macht corrumpeert als er geen tegenmacht is. Dat zien we in Rusland, maar ook in EU landen als Polen en Hongarije. Waarom roepen we dan altijd democratie!? Misschien wil de meerderheid in Afghanistan wel de boerka verplichten. Dat klinkt heel democratisch. Inperking van de macht, dat is veel belangrijker. Democratische rechtsstaat is dus al veel beter. Maar zelfs dan is niet genoeg. 

Wie verzint een goede naam voor onze democratische rechtsstaat met rechten voor individuele vrijheid, persvrijheid, controle op de macht en tegenmacht?