De samenleving uit balans

Een democratische samenleving wordt door verschillende krachten in leven gehouden. Regels handhaven, uitwisselen/onderhandelen en samenwerken. Tussen die drie is altijd een balans nodig. En dat heeft alles te maken met alledaagse democratie.

Regels handhaven
Het handhaven van verboden, regels, eigenlijk vaak het verplichten wat anderen moeten doen is een van de krachten. Het gaat over macht uitoefenen. Er kunnen wegen gebouwd worden, er kan een verzorgingsstaat zijn, maar om geld daarvoor te hebben moeten we belasting betalen en we moeten voorkomen dan mensen ten onrechte een uitkering claimen. Handhaven is heel belangrijk in een complexe samenleving als de onze. Er zijn niet voor niets bepaalde regels: geen geweld, respecteren van eigendom, als gezamenlijke uitgaven betaald moeten worden moet iedereen bijdragen.

Uitwisselen/onderhandelen
Ook het uitwisselen staat in de belangstelling. Ik ben bereid iets te doen mits jij iets doet, dan komen we samen tot iets wat beter is. Het heeft alles te maken met economie en handel. Wordt in het ene land iets goedkoper gemaakt dan in het andere land en in het andere land juist iets anders, dan kun je uitwisselen en hebben beide landen voordeel. Maar het heeft ook alles te maken met concurrentie: de een doet waar hij goed in is (beter dan anderen), de ander waar hij goed in is (beter dan anderen). Is er geen concurrentie, dan zakt je economie en daarmee je welvaart af.

Samenwerken en helpen
De derde kracht, samenwerken en helpen, is eigenlijk altijd de belangrijkste kracht geweest en verantwoordelijk voor grote vooruitgang, welvaart en welzijn. Samenwerken is elkaar helpen om er samen beter te worden, even de verschillen opzij zetten, luisteren en samen iets bedenken wat iedereen helpt of iets dat de mensen helpt die zichzelf niet meer kunnen helpen. Eigenlijk is Nederland gebouwd op samenwerking, anders waren er nooit polders en dijken geweest. Dat ging dus niet over concurrentie, niet over handhaven maar over verbinden en samen aanpakken.

Het interessante van Nederland is dat er altijd coalities nodig zijn. Samenwerken is erg Nederlands. Daardoor was het mogelijk dat het CDA met de PvdA kon bouwen aan de verzorgingsstaat en met de VVD aan het verdienvermogen. 

Inmiddels is dat samenwerken uit beeld geraakt. Samenwerken is lastig, je moet luisteren naar elkaar, de rust nemen om te horen waarom iemand boos is of regels overtreedt. Je wilt immers een goede relatie met elkaar houden, je hebt nu eenmaal met elkaar te maken als je in hetzelfde land woont en deel bent van de samenleving. Daarom heeft samenwerken alles te maken met alledaagse democratie: niet van bovenaf regels opleggen, maar samen oplossingen vinden die passen. Het is geen grote stappen, snel thuis.

De jaren van liberalisatie
In de jaren sinds 2000 is wel heel veel aandacht gegaan naar concurrentie en uitwisseling. Werk moest minder zeker worden, dan werd het bedrijfsleven flexibel en deden de werknemers meer hun best. Als werknemers flexibeler worden, zal de welvaart groeien. Dat werkte ook! Met wel de uitwassen van woekerpolissen en banken die waardeloze hypotheken verkochten en bijna failliet gingen. En als er meer verdiend kon worden werden er meer migranten binnengehaald. De overheid moest de uitwassen maar oplossen.

Dit uitwisselen lijkt met de opkomst van extreem rechts uit de aandacht. De nadelen van doorgeslagen liberalisatie zijn te groot. De aandacht voor het overtreden van regels neemt toe. Handhaven staat meer in de belangstelling dan samenwerken. Als mensen boos zijn, roepen ze sneller om een verbod dan om het luisteren naar wat er achter de boosheid ligt. Ik noem het ook het verplichten dat anderen iets moeten doen, omdat hier nogal eens in het oog springt dat de politie over je eigen zaakjes niet zo moeilijk moet doen. Wel streng op asielzoekers, niet op de boeren. Wel boos als de A4 geblokkeerd wordt door klimaatactivisten, niet als actievoerder hooibalen in brand steken en de weg blokkeren. Het valt op dat elkaar meenemen en overtuigen uit de belangstelling is verdwenen. Dat zien we ook in de acties om de banden van universiteiten in Nederland met die in Israel te verbreken. Niet meer kijken welke banden bijdragen aan samenwerking, maar alles verbreken. 

Alledaagse democratie
Toch is samenwerken bij uitstek verbonden aan de alledaagse democratie. Mensen die met elkaar samenleven zullen moeten voorkomen te snel op hun strepen te gaan staan. Ga eerst met elkaar in gesprek! Niet alles is een onderhandeling, soms doe je dingen om anderen te helpen. Hangt een tak van een boom van de buren over je tuin? Niet direct naar de rechter of politie stappen: ga het gesprek aan en let op een goede relatie met je buren. Misschien kun je helpen de boom te snoeien. Samenwerken is ingewikkelder dan handhaven of uitwisselen en ingewikkelder dan vroeger. Je hebt te maken met verschillende culturen en mensen leven in verschillende bubbels.

Evenwicht nodig
Maar: de krachten moeten in evenwicht zijn. Ligt in een samenleving teveel nadruk op regels en handhaven? Dan ontstaat polarisatie en boosheid. Het gevoel dat macht wordt misbruikt, dat er niet meer geluisterd wordt, neemt toe. Is er teveel nadruk op concurreren en uitwisseling? Dan neemt het verschil tussen arm en rijk toe, mensen reiken elkaar niet meer de hand maar vragen zich eerst af of ze er zelf wel van profiteren en helpen elkaar pas na berekend te hebben wat zij er zelf mee opschieten. Ligt er teveel nadruk samenwerken en minder op de andere krachten? Dan kunnen profiteurs de rechten nemen en de plichten aan hun laars lappen.

De nadruk op handhaven en onderhandelen en concurreren heeft de samenleving uit balans gebracht. Met de ruk naar rechts is dat idee dat “wij de regels maken en anderen zich moeten aanpassen” alleen maar prominenter geworden. 

Terwijl contact met elkaar, samen iets voor elkaar krijgen, elkaar helpen de echte blijmakers zijn en regels handhaven en verbieden vooral leidt tot boosheid.