Waarom houden landen zich niet aan afspraken?

Een gewaardeerd lezer van deze blog wees mij op het verschijnsel dat afspraken veel te gemakkelijk terzijde worden geschoven. Daar heeft hij een goed punt. Als je geen afspraken kunt maken met elkaar, waar moet je dan je samenwerking op baseren? Hoe staat het met het vertrouwen in de politiek als afspraken zomaar terzijde geschoven kunnen worden?

In reactie op mijn blog over de 2% voor defensie schreef hij:  “ik mis toch je uitleg waarom wij ooit de alles overstijgende afspraak over 2% van het BBP maakten. Die afspraak moet leidend zijn bij onze begrotingen en onze uitgaven”. En ben je het niet eens met de afspraken dan begin je niet om je er niet aan te houden. “Dan ga je toch met argumenten terug naar de onderhandelingstafel? Bedrijven doen dat, fatsoenlijke burgers ook, maar overheden kennelijk niet. Die leven bij de waan van de dag. Voor fatsoen, perspectief en visie moet u bij het volgende loket zijn!”. En zo staat de onbetrouwbare politiek te kijk, want je verliest het vertrouwen als je niet weet waar je van op aan kunt.

En zo is het.

Kun je nog afspraken maken?

Toch blijft het schuren. Het lijkt wel of je gewoon niets meer kunt afspreken. Denk aan de afspraken over de maximale schuld van de Eurolanden: dat andere landen zich er niet aan houden leidt hier in Nederland tot woede. Of denk aan het Vluchtelingenverdrag van 1951 dat bepaalt dat vluchtelingen en asielzoekers niet mogen worden teruggestuurd.

Als het landen uitkomt houden ze zich even niet aan afspraken. De VS niet aan het vluchtelingenverdrag (vrijwel geen enkel land houdt zich hier nog aan), Italië en Griekenland niet aan het verdrag van Maastricht om de schuld niet te hoog te laten oplopen, vrijwel geen land hield zich aan het maximaal afgesproken percentage van 3% begrotingstekort (De ophef daarover verdween toen Duitsland en Frankrijk zich er ook niet aan hielden). Duitsland houdt zich niet aan het verdrag van Dublin om het EU-land waar een vluchteling de Europese Unie binnenkomt verantwoordelijk te stellen voor de registratie van de betrokkene en de behandeling van de asielaanvraag (Italië en Griekenland ook niet, want die kunnen dat helemaal niet aan).  De VS legt handelsgeschillen niet meer voor aan een arbitragecommissie van de WTO, maar start een handelsoorlog. En als we het dan over vertrouwen hebben, de eigen kiezers zijn vaak dolblij als die politici de afspraken niet nakomen. 

Wat is er met afspraken aan de hand?

Daarom vraag ik mij af of het niet breder speelt. 

In onze buurt is de afspraak gemaakt dat er geen hoge heggen of schuttingen geplaatst worden, er schijnt zelfs een maximale hoogte te zijn afgesproken. Die afspraak was gemaakt om je niet af te sluiten van je buren. Op het moment dat mensen een schutting plaatsen of een te hoge heg hebben, wijzen er wel eens buren op de afspraak. 

Dat heeft in de praktijk echter totaal geen zin. Het idee van "afspraak is afspraak" is onpersoonlijk, ver weg, en is gemaakt door anderen. Het roepen “afspraak is afspraak” heeft geen zin als de afspraak nog bekend is, maar het doel uit zicht. Je zou zelfs kunnen stellen dat het streven naar individuele vooruitgang en niet meer denken aan wat het voor de ander doet, een aanzet geeft tot zo’n afspraak is afspraak-houding, zonder te kijken waarom mensen, organisaties, staten zich niet houden aan een afspraak. Die houding zit samenwerking in de weg, niet het gegeven dat iemand zich ergens een keer niet aan houdt. 

Trump geeft vaak genoeg aan dat een afspraak gewoon een verkeerde afspraak was in het nadeel van de VS. En als het ons uitkomt, roepen wij in nettere woorden hetzelfde. Maar hoe komen we er vervolgens samen uit?

Als je met elkaar verder wil komen moet je terug naar het doel van de afspraken. We zijn allemaal geneigd meetbare afspraken te maken omdat die makkelijk controleerbaar zijn. Maar als het er op aan komt spreekt - zeker in een beweeglijke democratie - dat meetbare doel helemaal niet aan. Uiteindelijk blijkt de werkelijkheid ingewikkelder. Zoals toen de 3% begrotingstekorten in vrijwel alle eurolanden opkwamen en een keur van economen klaar stond om te vertellen dat die 3% - afspraak niet deugde in tijden van economische crisis. Afspraken zijn uiteindelijk gemaakt om samen beter van te worden. 

En de NAVO dan?

Voor wat betreft de NAVO liggen de afspraken overigens iets anders. Tijdens de NAVO-top in 2014 hebben de bondgenoten afgesproken (1) de trend van dalende defensie-uitgaven te keren, (2) te trachten de uitgaven in reële termen te laten stijgen naarmate hun BBP groeit en (3) zich in te spannen om de komende tien jaar (2014–2024) hun defensie-uitgaven in de richting van twee procent van het BBP te bewegen.

Ik blijf er bij: dat is misschien een domme afspraak. Zo is Engeland aan de slag gegaan om allerlei uitgaven van diverse departementen alsnog onder Defensie te brengen en weet Griekenland de afspraak na te komen door enorme uitgaven aan pensioenen (en een door crisis dramatisch verlaagde BBP). Als wij onze pensioenen slechter hadden geregeld zouden wij bij Defensie ook meer uitgeven aan pensioenen zonder dat de veiligheid daarmee verbeterde. Breng vervolgens de AIVD over naar Defensie en het bedrag dat we aan Defensie uitgeven stijgt verder! Maar goed, de afspraak is je richting de twee procent te bewegen. Dat is ook omdat de VS gelijk heeft dat we in Europa onze eigen verantwoordelijkheid moeten nemen en dat de defensie op orde komt. Daar houdt Nederland zich aan.  

Terug naar het doel

Toch zou het beter zijn om vaker terug te gaan naar het doel van de afspraken. In deze tijd van beweeglijke politiek is het belangrijk om een langere termijn in de gaten te houden. Waar wil je heen? In plaats van welke meetbare norm heb je gehaald? Dat terug naar het doel zou goed zijn voor de verdediging van de NAVO-landen, de vluchtelingencrisis en het vertrouwen in de euro. In onze buurt is het bij afspraken onontbeerlijk.