Waar bewoners zelf kunnen doen, mogen ze zelf doen

Als je met actieve bewoners praat over zelf zaken in de eigen buurt beslissen, regelen en uitvoeren spat het enthousiasme er vaak vanaf. Zodanig dat er al als uitgangspunt bepleit wordt dat als bewoners het beleid en beheer zelf kunnen doen, mogen ze dat ook doen. Dit is een interessant principe om vast te leggen. Maar het heeft wel heel vergaande consequenties die dan meegenomen moeten worden. Past dat nog in alle domeinen en is het wenselijk?  

Het is van belang het werk van Elinor Ostrom te betrekken bij de overwegingen. Commons zijn natuurlijke hulpbronnen (rivieren, bergen, weiland, ruimte, grondstoffen) die van de gemeenschap zijn. Terwijl economen er lang van uit gingen dat gemeenschappelijk gebruik van natuurlijke hulpbronnen automatisch tot overmatig gebruik en uitputting hiervan moest lijden, bewees Elinor Ostrom het tegendeel door onderzoek naar kleine groepen te doen die dit probleem onderling opgelost hadden. Op dit punt heeft Elinor Ostrom dus belangrijk denkwerk verricht. Zij stelde dat er ontwerpprincipes zijn om goed om te gaan met commons.
Dit zijn de regels/uitgangspunten om goed te werken met commons:
(1) Duidelijk gedefinieerde grenzen die ook erkend worden;
(2) Regels inzake toegang en toe-eigening die afgestemd zijn op de sociale omstandigheden en de lokale omgevingsfactoren;
(3) Collectieve regels die de gebruikers toelaten om deel te nemen aan het nemen van beslissingen;
(4) Controle en opvolging van het gebruik en de staat van het gemeengoed, uitgevoerd door gebruikers die door de gemeenschap worden aangesteld;
(5) Een schaal van oplopende sancties tegen personen die de gemeenschapsregels overtreden;
(6) Eenvoudige en makkelijk toegankelijke werkwijzen voor conflictbemiddeling;
(7) Het beslissingsrecht van de gemeenschap wordt erkend en aangemoedigd door de hogere overheden

Iedereen kan meedoen
In de huidige tijd vraagt het dan nogal wat van bewoners om het beleid en beheer in eigen hand te nemen. Ten eerste de regel (3) om collectieve regels te hebben die gebruikers toelaten om deel te nemen aan het nemen van beslissingen. Het gaat dan bijvoorbeeld om er voor te zorgen dat gebruikers weten wat er beslist wordt wanneer.

Niet alleen de lusten, ook de lasten
Moeilijker is de handhaving (4 en 5). Uit ervaring in mijn eigen buurtje weet ik dat de handhaving een onderschat en moeilijk onderdeel is van de regels. Men wil graag de lusten van zelfbeheer, maar de last van controle en handhaving laat men liever aan anderen.

We spreken in onze buurt gemakkelijk op een openbare vergadering af welke regels we met zijn allen hanteren, bij die vergadering is iedereen welkom. Maar dat betekent niet dat iedereen ook komt en zich aan de regels houdt die op de vergadering zijn afgesproken. Zo hebben wij een parkeergarage in de buurt die nogal eens leidt tot ergernis en waarbij het aanspreken van mensen op het ongeoorloofd gebruik van een parkeerplaats tot hoog oplopende ruzies leidde. Met als gevolg dat mensen uiteindelijk verhuisden. Bij onze tuinen is afgesproken dat een heg niet te hoog mag zijn, maar hoe goed de bedoelingen ook waren toen afgesproken werd dat men zich niet afsluit van de anderen: deze regel wordt uiteindelijk niet gehandhaafd.

Controle en handhaving moet vooraf bekend zijn
Ik merk dat er vooral veel enthousiasme is voor invulling van de openbare ruimte. Voor wat betreft de inrichting en vormgeving kun je heel ver gaan.

Bij het beheer en gebruik wordt het lastiger. Want als iemand de regels overtreedt, blijkt het vanzelfsprekend gezag van controleurs gering. Toch hoort die taak er wel bij.

Ik moet nog zien dat bewoners in het sociale domein het beheer en de uitvoering op zich willen nemen, maar ook de maatwerkinvulling. In de praktijk rond de maatschappelijke ondersteuning zie ik vooral de mensen participeren die zelf ondersteuning vragen. In de huidige praktijk spreken de klanten mee, niet de financiers. Zou je het beleid en beheer overnemen, dan moeten bewoners elkaar aanspreken op de maatschappelijke ondersteuning: je moet je buren dan een voorziening weigeren. Bereid je dan voor op intensieve trajecten van conflictbemiddeling.

Ook rond de bouwvergunningen is hier een probleem. Het is duidelijk dat bijzondere kennis nodig is om te kunnen besluiten. Die kun je overigens inhuren. Maar rond de welstand blijken de verschillende wensen en uitgangspunten tussen bewoners nogal fors te verschillen.

Je moet dan je buurman aanspreken over die uitbouw. Het is een mooie gedachte om zo goed met elkaar om te kunnen gaan dat je een conflict daarover aankunt. Het vraagt echter een grote mate van democratische gezindheid om daar uit te komen. Het is de vraag of de huidige samenleving met veel anonimiteit en het naast elkaar leven van mensen met verschillende uitgangspunten en waarden die controle en handhaving aankan. Tegelijk is het geen optie om regels zelf af te spreken en de  gemeente die regels vervolgens te laten afdwingen zonder inhoudelijk naar die regels te kijken.

Kan dat overal en is dat overal wenselijk?
De gemeente is een zeer veelzijdige organisatie. De inrichting van de openbare ruimte is een zeer zichtbare taak. Liefst geef ik daar participatie binnen kaders de voorkeur boven representatie.

Maar er gebeurt veel meer. Het organiseren van de reiniging en de vuilnisophaal, economische zaken, orde en veiligheid, de riolering, de brandveiligheid, ik zie best ruimte voor een rol van bewoners. Maar spreken we af of ze het zelf mogen doen als ze dat willen? Liever geef ik hier representatie de voorkeur. Misschien is het schema van transactionele intensiteit hier behulpzaam (hier: over technocraten die weer andere kunstjes kennen dan bewoners of politici). Waar bewoners veel ervaring hebben (hoog aantal interacties) en professionele kennis niet de doorslag geeft ligt het anders dan waar bewoners weinig interacties hebben of veel kennis nodig hebben. Maar dan nog is de controle en handhaving een aandachtspunt.

Pleidooi voor ambtenaren die werken zonder aanziens des persoons
Wil je dat? Is het niet ook een prachtig gegeven dat de anonieme gemeente je buren aanspreekt en jij daarna goed verder kunt met je buurman? Natuurlijk is de voorgestelde regel niet dat als bewoners het zelf kunnen doen, ze het ook moeten doen. Het idee is om het te mogen doen, maar ik denk dat de verzekeraars. consequenties zullen trekken als de brandveiligheid in handen gegeven wordt van bewoners, ik denk dat de kosten van conflictbemiddeling oplopen.

Mag ik naast een pleidooi voor de participatieve democratie hier ook een pleidooi houden voor de representatieve democratie en anonieme handhavers die zonder aanziens des persoons hun werk doen?

Het is tijd om representatieve democratie en participatieve democratie niet door elkaar te halen en ook niet het een boven het ander te stellen.