Als emotie het gesprek onmogelijk maakt

Het lijkt wel alsof er steeds vaker door debatten heen emoties een grote rol spelen. Dat maakt debatteren lastig. Natuurlijk spelen emoties altijd een grote rol. Het is ook normaal dat mensen boos of verdrietig worden als ze persoonlijk betrokken zijn of als ze zich zorgen maken over de uitkomsten van een discussie. Daarom zie je ook vaker boze burgers dan boze ambtenaren: de uitkomsten hebben voor hen grote gevolgen in hun persoonlijke leven, terwijl de ambtenaren of bestuurders door kunnen naar de volgende discussie. Maar het lijkt door te slaan.

Emoties horen erbij, en de ratio ook
Emoties horen erbij en tegelijk kunnen ze het nadenken verstoren. Geld speelt plotseling geen rol meer. Voor het redden van een leven is het niet geaccepteerd om te wijzen op hoge kosten en geringe werkzaamheid van experimentele medicijnen bijvoorbeeld. Aan het leven mag geen prijskaartje hangen! Maar als je miljarden uitgeeft aan een zeldzame ziekte terwijl er ondertussen andere mensen zijn gestorven omdat we die miljarden niet aan hún ziekte hebben gespendeerd blijkt dat je de vraag toch moet stellen. 

Of kleiner: toen ik vond dat een glazen overkapping niet elk jaar met een hoogwerker professioneel gereinigd hoefde te worden, zei iemand dat er kwetsbare oude mensen woonden: die wilde ik de reiniging ontzeggen! Mensen horen dan "kwetsbare ouderen" en geld mag dan geen rol spelen. Gevolg is dat de VvE in 7 jaar voor het reinigen bijna evenveel betaalt als voor de zevenjaarlijkse verfbeurt van de woningen. Wat hadden we wel niet kunnen doen aan verduurzaming met dat geld? De vraag: "is zo vaak wel nodig?" en "kunnen we dat niet beter besteden?" was niet meer te stellen. 

En juist ik probeer in die afweging te zoeken naar ratio. Gevolg was dat ik laatst al “ambtenaar!” naar mijn hoofd geslingerd kreeg toen ik er op wees dat geld voor generatoren in Oekraïne betaald werd uit een post die daar echt niet voor bedoeld was. Het was niet als compliment bedoeld.

In de politiek is dat echter anders
Maar het lijkt erger te worden. Vaker dan vroeger gaan discussies gepaard met ophef, uitlokken van emoties en persoonlijke aanvallen. Soms worden emoties bewust opgewekt om emotionele reacties uit te lokken. Sociale media kunnen goed gebruikt daarvoor. Met als doel: boosheid, want als mensen boos zijn zijn ze niet meer gevoelig voor rationele argumenten. Filmpjes zijn daar geschikt voor, veel beter dan teksten in de krant. Denk aan een filmpje van een man die op straat in elkaar zakt, met de tekst daarbij dat hij pas gevaccineerd is. Denk aan het filmpje van Ongehoord Nederland dat ze toonden bij hun stelling dat er ook zwarte racisten zijn die witte Nederlanders aanvallen vanwege hun huidskleur. Het gebruikte filmpje toonde vechtpartijen zonder dat het ging om een racistische achtergrond. Doel is boosheid stimuleren en ratio uitschakelen.

Het is belangrijk om te onthouden dat emoties een normaal en natuurlijk onderdeel zijn van het leven en dat het oké is om emoties te voelen tijdens debatten. Maar het is wel nodig om te proberen de emoties te beheersen en op een productieve manier om te gaan met emoties tijdens debatten. Alleen helpt het niet alleen daartoe op te roepen. We moeten allemaal bestand zijn tegen ophitsers die onze ratio willen uitschakelen. 

Rutte kan redelijk goed met emoties omgaan. Daar valt veel van te leren. Hij luistert aandachtig, geeft de andere de kans om zijn of haar standpunt te verklaren en luistert aandachtig naar wat hij of zij zegt. Zo voelen mensen zich weer gehoord. Dit kan helpen om begrip te krijgen voor jouw kant en om te voorkomen dat de ander iets verkeerd interpreteert. Het moet echter geen kunstje worden (aan Rutte begint te kleven dat hij te lang zit).

De kerstrede
In zijn Kerstrede had de Koning het hier ook over. “Het kan dan even opluchten om stoom af te blazen. Maar we moeten niet blijven steken in het zoeken naar zondebokken en in cynische kritiek of onverschilligheid. Democratie betekent niet dat degenen die het hardst roepen hun zin krijgen. Democratie is met respect voor ieders grondrechten samenwerken aan oplossingen waarin de meerderheid zich kan herkennen. Daarbij gaat het om een zorgvuldige afweging van alle belangen.”

We moeten met elkaar verder. Ook de Koning kwam niet verder dan die notie en dat jongeren de toekomst hebben. De emoties weet hij aan “de schaduw van zorgen” over woningnood, inflatie, klimaatverandering. 

Dat is een misvatting. De tijd van beelden en sociale media wakkert emoties aan en biedt minder ruimte voor ratio. We moeten leren omgaan met beelden, leren de balans te zoeken tussen emoties en ratio. 

Want niet iedereen wil nog met elkaar verder: we horen weer over mensen die westerse superioriteit aanhangen, we merken dat mensen vluchten naar autoritaire leiders, mensen die het gebruik van vaccins bepleiten worden met de dood bedreigd, boeken waar de evolutietheorie uitgelegd is worden verboden, voorlichting over homoseksualiteit wordt gezien als propaganda voor niet-traditionele seksuele relaties: allemaal emotionele uitingen zonder gedegen rationeel nadenken. De balans tussen emotie en ratio is daar echt verdwenen.

Tijd voor De Nieuwe Verlichting
Het is tijd om bijgeloof, obscurantisme te bestrijden, misbruik van recht in kerk en staat aan te pakken en te ijveren voor tolerantie en grondrechten. De waarde van wetenschap weer erkennen. Bijgeloof, geen waarde hechten aan wetenschap? Zucht naar autoritaire leiders? Herkenbaar? Ik haal het uit teksten over de opkomst van De Verlichting. Het laten meeslepen door emoties, vals superioriteitsgevoel, hang naar autoriteit doet namelijk denken aan tijd waar de Verlichting een reactie op was. Toen vooral een discours onder intellectuelen en de elite, nu voor iedereen.

Tijd voor een nieuwe fase van Verlichting.