Logica van politici, ambtenaren en bewoners

Als buitenstaander bepleit ik om halverwege de periode van gemeentelijke colleges te kijken of de participatie met bewoners en bedrijven goed is en wat er beter kan. (zie hier: de midterm review) Maar ik weet dat dat niet veel kans heeft: dan staat participatie minder in de belangstelling, omdat de politiek minder onder het vergrootglas ligt. Ik zag op Google trends dat burgerparticipatie vooral een half jaar voor de gemeenteraadsverkiezingen veel aandacht trekt. Juist op het moment dat burgers al een stem hebben. Het halverwege de periode kijken hoe het gaat is een voorbeeld van iets bedenken dat niet strookt met de politieke logica.

Waarom? Ik neem jullie mee naar een gemeente eind 2013. Het is het jaar voor de gemeenteraadsverkiezingen. De collegepartijen moeten oogsten: ze willen laten zien wat ze goed hebben gedaan. Maar ook de oppositiepartijen willen oogsten: ze willen laten zien wat is blijven liggen doordat zij niet in het college van B&W zaten om de stad te besturen. Er was ook gemor onder de bevolking over gebrekkige inspraak en dat kunnen de partijen in een verkiezingsjaar niet hebben.

Hoog niveau van participatie

In de gemeente wordt daarom een amendement aangenomen om bewoners beter bij projecten te betrekken. De motie wil dat het college echt de ambitie heeft om een zo hoog mogelijke trede van de participatieladder te kiezen (liefst co-creatie (waarbij burgers en gemeente samen plannen ontwerpen) of advies (waarbij je samen naar oplossingen zoekt) boven inspraak (waarbij je als burger mag zeggen wat je van het gemeentelijk plan vindt). Daarom wordt vastgelegd dat het college wanneer niet het hoogste niveau van de participatieladder wordt gekozen moet motiveren waarom dit niveau niet wordt gekozen.

Politieke logica! Ten eerste het moment: een jaar voor de verkiezingen. Dat komt omdat diverse organisaties de kans nemen om de politiek onder druk te zetten om in de toekomst meer invloed te krijgen bij projecten. Juist een jaar voor de verkiezingen zijn politici daar gevoelig voor. Nu moeten politici iets toezeggen! Tweede van de politieke logica is de gekozen methode om het college te dwingen om het hoogste niveau van de participatieladder te kiezen. Als niet het hoogste niveau gekozen wordt moet het college uitleggen waarom niet. Niet kiezen voor het hoogste niveau wordt geframet als minder goed en transparant uitleggen waarom je dat niet wilde geeft natuurlijk druk. Leg maar eens uit waarom je de bewoners niet serieus neemt. De politiek maakt het riskant om te kiezen voor een lager niveau. Slim bedacht.

Ambtelijke haalbaarheid

De oorspronkelijke tekst was een mooi voorbeeld van ambtelijke logica. Daar stond dat het er om ging te streven naar het hoogst haalbare niveau van de participatieladder. Omdat de oppositie graag fouten afrekent en daarmee de krant haalt, proberen ambtenaren fouten te voorkomen. Het hoogst haalbare niveau is waarschijnlijk al een compromis tussen het college en de ambtenaren. Ambtenaren willen voorkomen dat er risico's genomen worden, liefst zouden ze kiezen voor een term als adekwaat of passend niveau. Daar kun je alle kanten mee op, maar het college wil een tandje extra. Maar hoogst haalbare is een mooi compromis. Daarmee spreek je uit dat je best een hoog niveau wilt kiezen, maar je weet niet precies of dat altijd haalbaar is. Daarom wordt haalbaarheid de ambitie, dus je geeft alle ruimte voor de praktijk. Heb je geen beslisruimte, tijd, of capaciteit voor het participatietraject, dan heb je gekozen voor het best haalbare. Wie daar tegen is wordt geframet als iemand die streeft naar iets onhaalbaars.

Is de ambtelijke logica dan beter? Ik dacht het niet. Niet alleen omdat de ambitie verdwijnt. Er zijn meer rare voorbeelden van ambtelijke logica. Het je zorgen maken als er geld overblijft van een budget: typisch voorbeeld van ambtelijke logica. Onderbesteding! Dat is helemaal niet leuk! Als je aan het eind van het jaar geld over hebt, was de subsidiepot blijkbaar te goed gevuld. Er kan dus nog wel wat af! Dan gaan 'anderen' graaien in jouw budget en heb je volgend jaar minder ruimte. Nu moet je laten zien dat dat echt niet kan. Die aanvraag die nog binnen kwam in oktober komt dus goed uit! Grote kans dat die scoort. (Tip: kijk als bewoners of je in oktober nog een leuk project hebt voor die subsidie)

Zichtbaar maken van fouten versus vermijden van risico's

De politieke logica is gericht op het zichtbaar maken van fouten (oppositie) of juist goede zaken (coalitie, maar daar heeft de pers weinig interesse in). Lange termijnzaken passen daar niet zo in, want je politieke tegenstander gaat misschien mooi weer spelen met jouw plannen. De ambtelijke logica is gericht op het vermijden van fouten en het genereren van ruimte voor het apparaat. Je doet wat het college wil en zorgt ervoor dat er geen negatieve berichten komen. Negatieve pers levert niet alleen schade voor het college, maar het college komt ook (hinderlijk) meekijken.

Gevolg van de ambtelijke en politieke logica: niets

Wat gebeurt er met de participatieladder nadat de politiek heeft aangenomen dat het college moet uitleggen waarom niet voor het hoogste niveau gekozen is? De politieke logica zegt dat de winst binnen is. De forse uitspraak is gedaan. De aandacht verslapt. De ambtenaren zitten nu met een probleem. Wat is een reden om niet te kiezen voor het hoogste niveau? Dat heeft de politiek niet verteld, want de raadsleden willen hun kruit droog houden. Gevolg is dat in de meeste stukken voor de raad geen duidelijke overweging komt waarom niet is gekozen voor het hoogste niveau. Ambtelijk logisch: de politici kijken er nauwelijks naar en omdat je niet weet wat ze goed vinden levert het alleen een afbreukrisico op.

In gesprekken aandacht voor de politieke, ambtelijke en burgerlogica

Wat nu te doen? De burgerlogica zegt mij dat dit geheel niet de schoonheidsprijs verdient. Bovendien hebben veel bewoners juist niet de behoefte om bij alle projecten mee te praten: dat hebben ze nu juist aan de politici uitbesteed! De oplossing in deze gemeente was om in elk geval ambtenaren en politici eens informeel met elkaar te laten praten en duidelijk te krijgen wat voor de raad geldige redenen zijn om niet te kiezen voor het hoogste niveau van participatie. Dan kunnen ambtenaren voorbeelden voorleggen uit hun eigen praktijk en raadsleden daar op reageren zonder dat het leidt tot politieke stellingnames. Zo wordt de logica van de ambtenaar en de politicus wat bij elkaar gebracht. Leg dat vervolgens samen tegen de burgerlogica. Het lijkt mij een tip om vaker toe te passen: ambtenaren en politiek af en toe informeel bij elkaar te brengen.

Logica van bezuinigen en lastenverlichting

Er zijn veel meer voorbeelden van politieke logica en ambtelijke logica. Bezuinigingen kunnen mooi in het eerste jaar na de verkiezingen ingezet: dat past in beide logica's. Tegen de tijd dat de verkiezingen weer aankomen kun je laten zien dat je de boel op orde hebt. Je kunt het jaar voor de verkiezingen geld uitgeven voor leuke zichtbare projecten of lastenverlichting. In de politiek noemen ze dat eerst het zuur en dan het zoet. Dat levert nogal eens besluiten op die ons als buitenstaanders onlogisch overkomen. Zoals het besluit om eerst deze kabinetsperiode in lastige crisistijd veel te bezuinigen en dan 5 miljard belastingverlaging terug te geven als de crisis weer voorbij is.

Terug naar de eigen logica

Bij de verkiezingen kan de bewoner dan weer kiezen voor zijn eigen logica. Mijn ervaring is dat die meestal goed te volgens is. Maar niet altijd. Iedereen heeft weer zijn eigen overweging en je krijgt een package deal: je kunt niet de goede bestuurder van partij 1 combineren met het goede standpunt van partij 2. 

Partijen die het goed deden worden niet altijd beloond voor het goede lokale werk of afgestraft voor het uitblijven van resultaat. Hoogstens blijven blunders goed in het geheugen hangen net als recente bezuinigingen. Dat is dan weer precies de aanjager voor politieke en de ambtelijke logica.

Jammer dat er niet een evaluatie is van de participatie halverwege de bestuursperiode: dan kan de kwaliteit van de praktijk meewegen in de stem en niet de uitspraken over hoogste niveau van participatie. Maar waarschijnlijk is dat een (ambtelijk en politiek) risico: alleen als de participatie niet goed is haal je de pers.
Dat is dan weer de logica van de pers.

Begrijp de logica, speel ermee en gebruik deze in je voordeel. Je voorkomt frustraties en hebt waarschijnlijk meer resultaat