Wie integreert en disciplineert ons?

Mensen met korte lontjes komen in veel functies in het bedrijfsleven niet meer aan de bak. Ik zie ik steeds vaker dat bedrijven cursussen organiseren om om te gaan met feedback. Omdat mensen minder gezagsgetrouw zijn nemen ze het niet meer als iemand (een klant, een collega) kritiek heeft. In cursussen leren mensen de 4 g's om op een goede manier kritiek te geven (gedrag benoemen, gevolg weergeven, gevoel benoemen en gewenst gedrag aangeven). Ook leren de mensen het ontvangen van feedback (nu helpt het als je duidelijk aangeeft wat je gehoord hebt (“Ik hoor u zeggen dat het product niet deugt”, “dat heeft voor u een heel vervelende ervaring tot gevolg”). We leren dat de ander pas luistert als hij weet dat er eerst naar hem geluisterd is. Eigenlijk kun je zeggen dat het bedrijfsleven disciplineert: goed gedrag wordt beloond.

School leert en disciplineert

Op school leren we natuurlijk ook goed gedrag. Kinderen worden door elkaar geplaagd om elkaar te disciplineren en als dit plagen overgaat in pesten leren kinderen zich inleven in de gepeste en leren strategieën om met pesten om te gaan. Disciplineren gebeurt op school ook. Maar we verleren het blijkbaar, want nogal eens komen boze ouders verhaal halen. Ze zijn niet meer gezagsgetrouw, maar hebben niet goed geleerd kritiek te geven en met kritiek om te gaan. Misschien wel door het bedrijfsleven dat de contactcentra heeft geleerd om rustig te blijven, te luisteren naar de klant en deze zoveel mogelijk gelijk te geven. 

Het gaat overigens niet om een grote meerderheid, wel om een kleine groep met een grote mond. Het voorbeeld van de protesten van asielzoekerscentra is ook maar het beeld dat je op Tv en nieuwssites ziet: de meerderheid van de bijeenkomsten verloopt redelijk netjes.

Geïndividualiseerde samenleving vraagt zelfbeperking

Een samenleving die uitgaat van individuele rechten moet altijd kijken hoe goed gedrag gestimuleerd wordt en slecht gedrag beheerst. Dat vraagt zelfbeperking van individuen: je vrijheid wordt begrensd door de vrijheid van de ander. Je moet rekening houden met andere individuen. Veel samenleving maken het individu gewoon ondergeschikt aan de groep. Hier doen we dat niet en dan moeten we iets hebben om te zorgen dat we netjes met elkaar praten en elkaar de hersens niet inslaan. 

Wat we nu een gewelddadig protest noemen was vroeger helemaal niet uitzonderlijk. Zo erg dat bij vergaderingen iedereen eerst zijn wapens moest inleveren.

Van Romeinen tot kerk en burgerij

We hebben veel geleerd in de eeuwen dat Nederland in de vaart der volkeren werd opgenomen door de Romeinen, handel dreef op de Noordzee, de kerstening onderging en mensen burgers werden met rechten. Iemand reageerde eens op het geweld in uitgaansgebieden met de vraag hoe het eigenlijk komt dat er niet veel meer geweld is.

Dieren trekken naar hun clan. Binnen de eigen clan helpen ze elkaar. Dieren van buiten de eigen clan, roedel, kudde worden niet (zomaar) toegelaten. Zo ging dat vroeger bij ons ook. Je moet je in een kudde invechten en de vraag is of dat ongeschonden lukt.

De Romeinen brachten diverse vernieuwingen, waarvan er één heel bijzonder was. Julius Caesar koos de legerleiders op basis van kwaliteit en niet van afkomst. Dat werkt disciplinerend: je moet je best doen om hogerop te komen. Goed gedrag werd beloond. Toen de Romeinen weg waren werd Nederland een grote speler in de handel op de Noordzee. Ook handel brengt disciplinering. De andere kudde vertrouwt je niet, dus je moet dat vertrouwen winnen. Dat gaat via tussenpersonen (jij kent Piet en Piet kent ons en zegt dat we te vertrouwen zijn). Omdat de handel lastig is als het alleen ruilhandel is, herintroduceerden Nederlanders muntgeld. Je ruilde de huiden tegen geld omdat je er op vertrouwde dat dat geld van de Nederlanders zijn waarde behield. Betrouwbaar gedrag werd beloond.

Ook de kerk disciplineerde uiteraard. Je werd beloond voor je goede werk. (Even los van het geweld waarmee dat in het begin van de kerstening gebeurde, en even los van de aflaten die de katholieke kerk introduceerden). Interessant van de kerk was dat iedereen er bij kon. Zieltjes winnen kan je negatief uitleggen, maar het zorgde voor integratie in de samenleving: iedereen was welkom in het huis van God. Goed gedrag werd beloond met een plaatsje in de hemel. Slecht gedrag kon leiden tot verbanning en niet op het kerkhof begraven worden.

In de steden kwam de burgerij op. Ook die disciplineerde. Als je getoond had een goede burger te kunnen zijn, werd je burger van de stad en mochten je kinderen als je zou komen te overlijden naar het burgerweeshuis. Verhuisde je van Arnhem naar Zutphen, dan moest je je opnieuw bewijzen om burger te worden.

Maar heel veel mensen waren geen burger en werden alleen door de kerk met zachte hand gedisciplineerd. De overheid die groeide in belang disciplineerde nog altijd met het afhakken met neuzen en het sturen van mensen naar de rasphuizen. De overheid disciplineerde door dreiging. Ook de gemeenschap deed mee door publieke schandpalen toe te juichen en te juichen als mensen opgehangen werden.

Het afhakken van neuzen of handen zodat mensen altijd herkenbaar waren als dief werkte niet goed: als iedereen zag dat je een dief was kon je je leven niet beteren. Je kon alleen wat verdienen als dief. Het concept van vergeving van de kerk bleek veel interessanter (en het komt ook in niet-christelijke samenlevingen voor.)

Disciplinering door dreiging werkt niet

Nu de kerk verdwenen is uit Jorwerd en Utrecht moeten we het doen met andere integrerende instituties. De overheid en de gemeenschap doen nog steeds pogingen om te disciplineren (en integreren in de kudde) door dreiging en publieke schandpalen. In een nettere vorm dan vroeger, maar nog steeds niet erg effectief.

Vandaag las ik over het disciplineren door het bedrijfsleven. Dat heeft een goede invloed. Maar bij het bedrijfsleven is niet iedereen welkom. En korte lontjes kunnen op sommige plekken geen kwaad, dus die krijgen geen cursus geven van feedback en ontvangen van kritiek. En zelfdiscipline? Daar heeft het bedrijfsleven nog weinig mee op. De reclames stimuleren juist het tegengestelde: live life to the max, omdat jij het waard bent! En veel bazen geven qua zelfdiscipline niet echt het goede voorbeeld. Kijk maar eens naar de beloningen.

De Chinese weg, of een nieuwe institutie? 

In China werken ze aan nieuwe instituties voor zelfdiscipline. Iedereen gaat er een rating krijgen op basis van gedrag online en offline. Uiteraard telt in China mee hoe je de partijlijn volgt en hoe je feedback geeft op de partij (met instemming namelijk). Daar willen we hier liever niet aan beginnen, we beperken ons tot de verklaring omtrent gedrag.

Maar tegelijk is onze samenleving complex en anoniem zodat we niet altijd kunnen inschatten hoe iemand zich zal gedragen en is er een grote behoefte aan een systeem als in China: denk aan verzekeraars die willen weten of je de boel belazert, denk aan de uitkeringsinstantie die controleert of je je wel inzet om werk te vinden. En hoe graag wil de AIVD niet weten of mensen op het punt staan te radicaliseren? Met behulp van gegevens van zoekgedrag dat google heeft kan daar veel mee ingevuld worden.

Welke institutie vinden we uit die integrerend werkt, het concept van vergeving omarmt en niet op basis van dreiging mensen bij de kudde laat komen? Zelfdiscipline is mooi en werkt succes in de hand, maar hoe zorgen we dat iedereen daar aan toe komt? Liever krijg ik niet de Chinese oplossing: zelfdisciplinering door de dreiging van de overheid. Wat wordt de nieuwe integrerende institutie?