Wees loyaal en neem wraak

De geergerde Pietendiscussie en de commotie over de vluchtelingen is veel harder dan tien jaar geleden. Dat komt door een veranderend evenwicht in waarden in de samenleving. 

In elke samenleving zoeken mensen een evenwicht tussen het waardensysteem dat gebonden is aan alle dieren om je eigen soort te beschermen (het wachterssyndroom) en het waardensysteem om handel te drijven met onbekenden (het handelssyndroom). In deze tijd slaan we door naar het waardensysteem van de wachters

Jane Jacobs spreekt in "Systems of survival" over the moral foundations of commerce and politics. Ze ziet twee manieren om te overleven die naast elkaar bestaan: het guardian-syndrome en het commercial syndrome. Ze benadrukt dat je de twee waardensystemen niet zomaar door elkaar moet halen. 

Matt Ridley besprak in The Rational Optimist hoe juist de handelsgeest (het commerciële syndroom) door de eeuwen heen heeft gezorgd voor welvaart en economische bloei. Hij toont zich aanhanger van de handelswaarden en laat zien hoe landen die zich afsluiten van de buitenwereld zichzelf in welvaart tekort doen. Terwijl hij de handelsgeest laat zien als iets typisch menselijk. 

De tegennatuurlijke handelsgeest

Je zou zelfs kunnen zeggen dat de handelsgeest tegennatuurlijk is. Dieren handelen nooit met onbekenden, maar beschermen de eigen clan. En bij handel probeer je wat jij fabriceert juist te verkopen aan onbekenden. Je slaat ze niet de hersens in, maar probeert via gezamenlijke vertrouwelingen te kijken of de ander betrouwbaar is en ruil wat voor jou gemakkelijk te verkrijgen is (bijvoorbeeld graan, wol of fruit) voor wat voor de ander gemakkelijker te verkrijgen is (bijvoorbeeld ijzer, goud). De autarkie past niet bij de handelsgeest: je doet jezelf tekort. 

De handelsgeest is duidelijk aanwezig in Nederlandse waarden. Waarden zijn: ontwijken van geweld, eerlijk en betrouwbaar zijn, samenwerken met onbekenden, concurreren om te verbeteren, open staan voor concurrentie en nieuwe ideeën. Gezag is niet vanzelfsprekend, maar gebaseerd op daadwerkelijke vaardigheid en verdienste. Individuele vrijheid is een groot goed. 

Loyaliteit en trouw

Maar ook in Nederland zijn beide waardensystemen aanwezig. Er is tegelijk het andere waardensysteem van de wachters. Daarin is moed, trouw, eer en discipline belangrijk. Hiërarchie dient gerespecteerd te worden. Risico moet je eerder mijden en je bereidt je voor op moeilijke tijden door voorraden aan te leggen. Je beschermt je eigen grondgebied, je staat voor de eigen tradities. Vrienden en familie bescherm je boven alles. Wraak nemen is een manier om loyaliteit te belonen en in stand te houden. Individuele vrijheid moet ondergeschikt worden aan de wil van het volk. Laat een burgemeester toch vreemdelingen toe, dan neem je vanzelfsprekend wraak. Het is een uitwas, maar past wel in het waardesysteem van de wachters.

Wachters	Handelaren
Loyaliteit Trouw Duidelijke hiërarchie Risico mijden Vrienden en familie boven alles Tradities behouden Laat niet over je lopen neem wraak	Betrouwbaarheid Eerlijkheid Gezag op basis merites Risico nemen Rechtvaardigheid boven alles Vernieuwen en verbeteren Ontwijk geweld, los op

We beleven nu een strijd tussen die twee waardensystemen. In de tijd van de liberalisering stond alles in het teken van de handelsgeest. Die tijd bracht ook voorspoed (maar die werd ongelijk verdeeld). De individuele vrijheid werd te weinig getemperd en mensen verrijkten zich ten koste van de rest. Geld verdienen werd alles, gulzigheid was goed en de moraal was gezeur.

De pendule die tussen de twee waardensystemen beweegt sloeg door naar de kant van de handelsgeest. Er is nu een terugslag waarin het waardensysteem van de wachters meer naar boven komt. Wees loyaal en neem wraak. Wraak is daarbij typisch de grens die overschreden wordt. Het is overigens niet gek, omdat de overheid, die vaak juist een belangrijke wachter is, de wachterstaak had verwaarloosd. Zoals Jane Jacobs het zegt "Crazy things happen systematically when either moral syndrome (...) embraces functions inappropriate to it."

Vluchtelingen, Zwarte Piet en het wachterssysteem

Het is dan ook niet gek dat de komst van veel vluchtelingen de twee waardensystemen zo in conflict brengen, nu ze niet meer in symbiose leven zoals Jacobs bepleit. Ook is het niet gek dat de discussie over Zwarte Piet juist nu zo heftig verloopt. Je zult ook zien dat de enthousiaste pleidooien voor ondernemende ambtenaren, bereidheid om risico te nemen en inspelen op de creativiteit van burgers totaal niet aan zullen slaan bij de mensen die pal staan voor het waardensysteem van de wachter, dat ondernemen hoort in de commerciële sfeer, niet bij de overheid. En omdat hoog opgeleiden eerder aansluiten bij de handelsgeest (zij merkten op school dat dit systeem voor hen de beste kansen biedt) en laag opgeleiden eerder bij de wachters (die met dit systeem meer kans hebben voor zichzelf) lijkt er een soort strijd tussen hoog en laag opgeleid. Maar het gaat dieper, tot op het bot. Want botsende waarden zijn moeilijker dan botsende normen.  

Het wegvallen van het middenveld (de rol van de kerk en de vakbeweging) zorgt dat hierin geen tussenweg gevonden wordt die voor beide groepen gunstig uitpakt. 

Een dialoog tussen de wachters en de handelaren blijft hard nodig. Crazy things happen when either moral syndrome embraces functions inappropiate to it.  Toen de handelaren het overnamen kwamen we in een crisis. Als de wachters het nu overnemen en zich beroepend op de volkswil het systeem overnemen gaat het van kwaad tot erger. Internationale verdragen tellen dan niet meer, want de bescherming van het volk gaat boven alles. Loyaliteit is een mooie waarde, wraak nemen laat ik liever aan God. Maar interessant is dat het wachterssysteem terug te zien is in zowel de PVV en Pegida als in Islamitische stromingen en in alle gevallen leidt tot woede tegenover vreemdelingen.

Je niets meer aantrekken van handelsbelangen en niet meer zoeken welke onbekenden je kunt vertrouwen en jezelf niet betrouwbaar tonen omdat familie en vrienden en eigen volk voorop staan leidt tot oorlog en armoede.

(zie hier: Hoe logisch het is dat twee waardensystemen gebaseerd op overlevingsstrategien naast elkaar bestaan)