Leren uit ecosystemen en de chemie

Een van de mooiste systemen die ik bij scheikunde op de middelbare school tegenkwam was de buffer. De zelf gecreëerde stabiliteit van een buffer intrigeert mij nog steeds.  Die stabiliteit zien we ook in de samenleving. Goede en slechte buurten zijn ook buffers. Maar dat maakt het moeilijk de samenleving te besturen zonder in de haarvaten te weten wat er gebeurt.

In de chemie kennen we de zuurgraad. Hoe zuur is een bepaalde oplossing (pH kleiner dan 7) of hoe basisch (pH groter dan 7). In reclames wordt wel eens verwezen naar de pH om interessant te doen. Heb je water waarin je chloorzuur doet, dan daalt de pH, de vloeistof wordt zuur. Voeg je dan weer water toe, dan daalt het aantal zuurmoleculen per liter en wordt de vloeistof weer minder zuur. Tot zover vooral moeilijk doen over iets simpels. Het is immers logisch dat als je zuur bij water doet het water zuurder wordt en als je het verdunt met wat extra water weer minder zuur.

Nu komen we op de buffer. Een buffer (of een zuurteregelaar) is in de chemie een waterige oplossing van twee stoffen die zich in een bepaald evenwicht bevinden en een bepaalde pH aannemen. Bij verdunning, toevoegen van een zuur of een base zal deze pH nagenoeg constant blijven. De verstoring van het evenwicht en de zuurgraad wordt dus 'gebufferd'. Er komt geen levend wezen, toezichthouder of bacterie bij kijken. Niemand stuurt, toch blijft er een evenwicht. Dat komt doordat het toegevoegde zuur zich bindt. In scheikundige termen: H⁺ (zuur) wordt gebonden aan OH^- (base) tot H2O. Dat gaat lang goed, tot het evenwicht te serieus verstoord wordt. Ineens leidt toevoeging van extra zuur snel tot een verlaging van de pH.

Een dergelijk principe van evenwicht zien we ook in de samenleving en in de natuur. Bestuurders zijn eigenlijk niet in staat daar rekening mee te houden. Er zijn in elke buurt mensen die rust geven en mensen die overlast geven. Er wordt overal gepest en gesust of gecorrigeerd. Er lijkt een evenwicht te zijn, totdat er teveel onrust en overlast komt. Het evenwicht houdt het op een gegeven moment niet meer en slaat door. Het wordt een slechte buurt. Op dat moment is een bestuurder te laat met ingrijpen. Het is een slechte buurt geworden met een nieuw (onaangenaam) evenwicht. Het kost dan heel veel moeite om het evenwicht weer terug te brengen naar het oude betere niveau. 

Ook bij de verstoring van het financiele systeem zien we dat. Heel lang was de schuld van de VS en van Griekenland geen probleem. Totdat plotseling het evenwicht verstoord is en het heel moeilijk is om weer op het oude niveau te komen. De schuld van Griekenland moet niet met 20% verlagen om weer terug te komen, maar moet met wel 80% verlaagd worden om er weer bovenop te komen.

Martin Scheffer is ecoloog die kijkt naar ecologische systemen in de natuur. Hij ziet dat in de natuur ook evenwichten verstoord worden. Als voorbeeld geldt het Veluwemeer dat in het begin van de jaren zeventig plotseling troebel werd. Brasem en algen kwamen in de plaats van onderwaterplanten en een breed scala aan diersoorten. Oorzaak was de decennialange eutrofiëring (soort vermesting) van de meren waardoor algen uiteindelijk de overhand kregen. Opvallend genoeg was de nieuwe toestand uitermate stabiel, de meren ‘verarmen’ hielp aanvankelijk niet. Pas bij een heel laag nutriëntenniveau, veel lager dan voor de omslag, keerde de oude, heldere toestand terug.

Hoe krijgen we buurten beter en het financiele systeem weer sterker? Martin Scheffer denkt aan het vergroten van de diversiteit. Hoe diverser, hoe minder kans dat er een plotselinge, grote en moeilijk in de hand te houden omslag komt. 

Ik denk dat dat in buurten, in de financiele wereld en de economie ook zo kan. De beslissingen moeten niet door enkelen, maar door zeer velen genomen worden. De financiele wereld was immers in handen van enkelen die verdienden zolang de schulden groeiden. Met meer diversiteit en meer mensen die meebeslissen krijg je meer stabiliteit. Dan wordt de kennis uit de haarvaten van de samenleving gebruikt. Zie het als het model van de Rabo versus de ABNAmro. Ook in buurten is de planning van buitenaf te moeilijk, daar kunnen mensen zelf op details meebeslissen om op tijd te zien wat er werkelijk in de wijk gebeurt, wat gekoesterd kan worden en wat aangepakt moet worden. 

Het zal moeilijk zijn, zeker in slechte buurten. Genegeerde overlast heeft het evenwicht verstoord. Er is een nieuw evenwicht waarbij mensen elkaar harder tegemoet treden. Maar het zal wel lukken. Ik zie eigen kracht centrales bloeien, we zijn een rijk land, onze inwoners zijn hoog opgeleid. Ik zou zwaar inzetten op het opleiden van buurtbewoners tot buurtbemiddelaar. Ik zou experimenteren met buurtrechters om het vertrouwen in het juridisch systeem te vergroten. Want straatcoaches, politiemensen en burgers staan op een gegeven moment machteloos als mensen overlast in de buurt blijven veroorzaken.

De basis is aanwezig.