De wortels van de liberale democratie

Waar liggen de wortels van onze liberale democratie en verzorgen we deze nog wel goed? De wortels van de liberale democratie liggen niet in in 1848: de bekering van Koning Willem de II en het invoeren van rechtstreekse verkiezingen.Ze liggen bij mensen, sterke instituties en democratische gezindheid.

Koning Willem II hield tot 1848 elke grondwetswijziging tegen die hem trachtte te beperken in zijn soevereine machtsuitoefening. In dat jaar waren er in de landen om hem heen revoluties. Hij was bang zelf het slachtoffer van een revolutie te worden. Op een dag verklaarde hij tegenover zijn ministers dat hij in één nacht van conservatief tot liberaal was geworden. Thorbecke maakte een grondwet. Door de invoering van de nieuwe grondwet kwamen er rechtstreekse verkiezingen en ministeriële verantwoordelijkheid, werden parlementaire rechten uitgebreid en werd de mogelijkheid van Kamerontbinding ingevoerd.

Maar dat gebeurde toch ook bij de Arabische lente? Dat waren toch ook revoluties die ervoor zorgden dat niet de elite, maar burgers de macht kregen? Die gingen zelfs verder want het duurde in Nederland nog jaren voor er algemeen kiesrecht kwam.

De wortels liggen bij de mensen zelf!

De wortels voor de liberale democratie liggen, anders dan sommige mensen denken, niet in verkiezingen en politieke partijen. Die zijn eerder het resultaat van de ontwikkeling naar democratie. Ideeën die gemeengoed zijn geworden, instituties die betrouwbaar zijn en ambtenaren die onomkoopbaar zijn. Ze liggen heel kleinschalig bij de mensen zelf. Het zijn mensen die elkaar bij de les houden. Die boos zijn als mensen zich ten onrechte een heel hoog salaris toe-eigenen. Die beroepstrots waarderen. Maar ook mensen die elkaar en elkaars tradities en cultuur accepteren om vervolgens te kijken wat getolereerd wordt en wat niet. Dat vraagt debatten met elkaar. Vroeger vroeg dat debatten tussen de politieke partijen of de vakbondsleiders enerzijds en de werkgevers anderzijds. Nu vraagt dat debatten onderling.

Wie de wortels van de liberale democratie wil verzorgen moet daar aan werken. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling noemt de democratische gezindheid een van de peilers van de democratie (naast instituties en wettelijk verankerde basisrechten en -vrijheden)

Initiatief is mooi, maar niet voldoende
Bij de  discussies over democratie (en de mensen-zelf) zie ik vooral pogingen om mensen hun eigen initiatief niet te ontnemen. Alle collegeakkoorden van gemeenten spreken over dat vertrouwen en ruimte voor burgers. Heel goed, maar de vraag is of dat genoeg is om de democratie te revitaliseren. Eigen initiatief is wel heel mooi. Denk aan de twee trambestuurders die in 1903 woningbouwvereniging Rochdale oprichtten. Fantastisch natuurlijk.

Nu even kijken naar de Arabische lente. In Egypte is geen Rochdale en als die er is, is het al snel de Moslimbroederschap die de organisatie in handen heeft. Ook IS organiseert zodra een plaats is ingenomen rust door rechtspraak in te voeren en ze organiseert ook liefdadigheid. Naast dat we de gruwelijkheden niet moeten accepteren en moeten bestrijden, moeten we oog houden voor hun aantrekkelijkheid. Ze brengen duidelijkheid en rust en een (naar onze ogen verdorven) rechtssysteem. Maar dat rechtssysteem is niet gebaseerd op een idee van een rechtsstaat met individuele rechten en waarborgen dat individuen niet ten ondergaan tegenover het collectief. Er is geen verantwoording en er is geen tegenmacht.

Democratische gezindheid, openbare verantwoording en afkeer van clientelisme

Ik zie wel aandacht voor democratie, voor stemmen, vooral voor het wegstemmen van politici. Ik zie ook aandacht om eigen initiatieven ruimte te geven. Dat heet dan de Doe-democratie. Maar dat is niet genoeg. Democratie gaat ook over democratische gezindheid, ervaringen met democratie, met debatteren en elkaar horen en met afkeer van cliëntelisme en zelfverrijking. De rechten van de ander erkennen. Die alledaagse democratie moeten we leren: op de werkvloer, op school, in de buurt.

En dat gaat ook over controleren en verantwoorden! Want kijk naar de zelfverrijking die we honderd jaar later moesten constateren bij woningcorporaties en dan zuur genoeg: juist bij Rochdale. Het bestuur en de toezichthouders in de raad van commissarissen waren helemaal losgezongen van de basis.

Eerder gaf ik al aan dat mensen elkaar meer dan vroeger gemakkelijk uit de weg kunnen gaan (de i-samenleving). Dat mis ik in de doe-democratie, de participatiesamenleving, met de terecht toegenomen aandacht voor de hulp voor elkaar.

Samen agenderen, debatteren, beslissen en verantwoorden

Ik mis de aandacht voor alledaagse democratie, samen agenderen, debatteren, beslissen en tenslotte verantwoorden en controleren. De aandacht voor gelijkheid en broederschap die horen bij de aandacht voor (individuele) vrijheid. De aandacht voor initiatief hoort bij de aandacht voor wie wat besluit, hoe je debatteert en hoe je controle en verantwoording inricht. Daar liggen de wortels van onze democratie.