Zelfbeheersing makkelijker maken

Toen we van de meer autoritair gestuurde samenleving veranderden in een meer democratische samenleving is vergeten aandacht te geven aan de zelfbeheersing. Je inhouden is belangrijk voor de samenleving, maar dat is op allerlei manieren uit de aandacht verdwenen. Die aandacht komt terecht weer terug. Zelfbeheersing moet soms wat makkelijker gemaakt worden.

In de jaren vijftig was er een beknellende sociale controle. De babyboom wilde daar aan ontsnappen. De jaren 60 waren de jaren van de bevrijding uit die knellende sociale controle. Inmiddels is er een soort restauratie gaande. De bevrijding van de jaren 60 bracht ons naast stropdasloze mensen die zich niets meer van etiquette aantrokken en hufterigheid ook kinderporno en scheidingen. Vooral vanuit rechtse hoek komt deze kritiek.

Dat is een zeer beperkt beeld. Ook de jaren 80 en 90 was er een hele andere ontsnapping uit sociale controle: graaien, exorbitante zelfverrijking zijn eveneens vormen van gebrek aan zelfbeheersing die niet meer in de hand gehouden wordt door sociale controle. De kritiek hierop komt vooral van links.

Het gaat dus om het niet meer rekenen op autoritair gezag, maar niet om democratisering. Bij democratisering proberen we een manier te zoeken om met zijn allen een richting van de samenleving te bepalen. Nu het gaat niet alleen om besluiten nemen, maar ook om samen te leven op een goede manier. Daar hoort zelfbeheersing bij.

Beschaving is vaak een kwestie van je inhouden. Je driften beteugelen en je impulsen controleren. Van oudsher zorgt de elite van de samenleving dat er een proces is om de leden van de elite te corrigeren. Driften zijn voor de "gewone mensen". Ons soort mensen doet dat niet. Jezelf in de hand houden is lastig, maar om iets te bereiken moet je je leren beheersen. 

In diverse culturen is zelfbeheersing een groot goed. De oude Grieken noemden de grootste vrijheid, de vrijheid om iets te kunnen doen maar niet te hoeven doen. De stoïcijnen oefenden er in. Bij de Indianen, het Boeddhisme: in diverse culturen komt het terug. De zelfbeheersing is vooral iets van de wijzen: ouderen die laten zien dat je inhouden uiteindelijk meer brengt.

Zelfbeheersing is dus wat anders dan externe dwang om je te beheersen. Vroeger werd ons gedrag gereguleerd door externe dwang: de kerk, de partij, bromsnor en de baas. Anderen gaven aan wat niet mocht. Wie de regels overtrad moest voelen door harde lichamelijke straf. Die externe dwang zie je ook meer in de Islamitische samenleving, vandaar dat de integratie van mensen uit die landen een probleem kan zijn. Over gebrekkige integratie van Duitsers of Japanners hoor je nooit wat.

Voor ons allemaal is zelfbeheersing lastig en kost energie. Kijk naar een willekeurig reclame-blok en je ziet hoezeer onze zelfbeheersing op de proef wordt gesteld. Live life to the max! Nou dat hebben we geweten. De financiële crisis is een voorbeeld van gebrek aan zelfbeheersing en het leven, of liever: het inkomen, te maximaliseren. Obesitas is ook een voorbeeld van de aanslag op zelfbeheersing. (Ik weet, het ligt iets ingewikkelder: wisten jullie dat mensen die dikker zijn grotere happen nemen, ook van iets waarvan hen gemeld wordt dat het vies is?). Kijk naar de snoep die bij de kassa klaarligt om de zelfbeheersing op de proef te stellen.

Met de individualisering is de externe dwang verdwenen. In de opvoeding wordt nu kinderen geleerd om zichzelf te controleren. Elias noemt dat ‘de afdruk van de samenleving in de persoonlijkheid’: iedereen heeft de regels voor goed gedrag geïnternaliseerd en zorgt zelf dat hij ze naleeft. En uit onderzoek blijkt ook nog dat wie zich beter beheerst later succesvoller is. 

Is het goed om alleen op die zelfbeheersing te rekenen? Dat kan denk ik helemaal niet. In de VS zijn er al discussies over het verbieden van grote porties popcorn bij de film. Ook de handige snoepschap bij de kassa zou ter discussie moeten komen. En als we dan toch bezig zijn: progressievere belastingen voor topinkomens en geen variabele beloning in opties meer. 

Zelfbeheersing is prima, maar als het de rest van de samenleving schade doet moeten we kijken hoe we zonder naar een autoritaire samenleving door te slaan zelfbeheersing wat gemakkelijker maken.