Niemand beslist en toch gebeurt het

We horen veel over Rotterdam, Amsterdam en Den Haag. Je zou bijna zeggen dat Utrecht maar achterblijft. Toch is Utrecht zeer succesvol. Dienstengeoriënteerde specialisaties van ICT (waaronder gaming), zakelijke diensten, ingenieursbureaus, consultancy en wetenschap zijn in Utrecht prominent aanwezig. Wie heeft dit beslist? Wie bedacht dit? Niemand! De kracht van de stad is zijn zwermleiderschap en de aanwezigheid van goede kristallisatiepunten (de ligging, de mooie binnenstad, de universiteit).

Er is leiderschap nodig (?)

Nogal eens komt bij complexe problemen iemand op het idee te roepen dat er meer leiderschap nodig is. Nogal gemakkelijk en ook wat vaag. Want wat is leiderschap van nu? Een krachtige leider die de weg toont een aftrap geeft en zorgt dat alle neuzen een kant op staan? Zo simpel ligt het niet. Dat zit er in Nederland eenvoudig niet in. Want wie heeft het voor het zeggen in bijvoorbeeld Utrecht? De gemeenteraad? Die kan hoog of laag springen, maar in de regio en in buurten heeft de gemeente nooit de beslissende stem. Denk ook aan woningcorporaties, bedrijven, verzekeraars, zorginstellingen, de plaatselijke bevolking,, mkb, zzp'ers: er wordt heel veel besloten en geïnvesteerd zonder dat er een Grand Design is. En dat is maar goed ook, want een grand design is weinig wendbaar en biedt niet de Flexibele stad die tegenwoordig nodig is.

De associatieve democratie

Onze democratie is eigenlijk een soort verzameling democratieën die zich al dan niet met elkaar verbinden. Het gaat om een associatieve democratie van diverse groepen die zich vrijwillig met elkaar verhouden maar zelf besluiten nemen. Probeer daar maar eens de (democratische) leider van te zijn. Nee het vraagt nieuw leiderschap. Zoals Steven de Waal laatst al opmerkte: “Wat in zo'n cultuur tegen je werkt: snoeven, macho, formeel op positie staan, hiërarchie, claimen gelijk te hebben.”

Wat in zo'n cultuur tegen je werkt: snoeven, macho, formeel op positie staan, hiërarchie, claimen gelijk te hebben: eerst being in the crowd

— Steven de Waal (@stevendewaal) January 22, 2016

Een strategie uitzetten? Dat is geen lineair proces waarbij je start bij het begin. Er is steeds meer sprake van continue co-creatie: circulair en asynchroon. Denk aan een corporatiedirecteur: die heeft voor de eigen strategie al te maken met de huurders, gemeente, Raad van Commissarissen, collegacorporaties en toeleveranciers. Strategie wordt meer een richting uitzetten, en deze in de praktijk door allerlei anderen laten invullen en verrijken.

De zwerm met vogels

De vergelijking met de zwerm vogels wordt vaak gemaakt. Leiderschap in zwerm is wezenlijk anders dan in een (hiërarchische) organisatie. De leider kan zich niet beroepen op formele macht en is aangewezen op charisma, passie en visie die aansluit. Leiders verbinden hun volgers onderling, baseren hun beslissingen op een visie. Maar het interessante blijft: de leiders beslissen niet over het resultaat en leiden beperkt.

De vergelijking met de vogels gaat mooi op.

Tot nu toe namen mensen aan dat vogels in zwermen democratische beslissingen namen waarbij er een soort gemiddelde ontstond uit de voorkeuren van alle dieren. Ook bestond er een theorie dat er misschien één leider zou zijn. Maar Dora Biroa uit Oxford die met Tamás Vicsek van de Eötvös Universiteit in Boedapest echt onderzoek deed vond uit dat er meerdere vogels waren met tijdelijk meer of minder invloed.

Uit het onderzoek bleek dat er in een zwerm duiven een rangorde heerst waarbij sommige dieren veel meer invloed hebben op de koers dan anderen. De leiders van de groep wisselen soms wel van plaats en nemen de ene keer meer verantwoordelijkheid dan de andere keer. "It's neither a completely democratic system, where everybody gets the vote, nor [one with] a single leader or a few leaders responsible for the decisions. But in fact every individual gets a kind of input into what the group as a whole should do" Door te letten op hun nabije omgeving, zo stellen de onderzoekers, kunnen vogels ‘voorspellen’ waar de groep als geheel naar toe zal bewegen. (oa op nu.nl duiven-volgen-verschillende-leiders-in-zwerm

Leiderschap vergeleken
In deze tabel heb ik traditioneel leiderschap vergeleken met hedendaags leiderschap. Eigenlijk begint leiderschap met de acceptatie dat je niet degene bent die beslist wat er gebeurt.

	Traditioneel leiderschap	Hedendaags leiderschap
Opbouw	Hiërarchie	Nevenschikking
Start bij	Inhoud/analyse	Verbinding
Proces	Lineair	Circulair en asynchroon
Gezag	Volgt uit functie	Volgt uit sociaal kapitaal, inspiratie en kristallisatie
Kracht	Afdwingbaar	Niet afdwingbaar
Invloed	Gebaseerd op vertegenwoordiging en macht	Gebaseerd op enthousiasme, actieve volgers en weerklank
Leiderschap ontwikkelt naar	Democratisch leiderschap	Wisselend zwermleiderschap
Duur	Conform zittingstermijn	Tijdelijk
Verantwoording	Transparant en gericht op meetbare feiten	Horizontaal en gebaseerd op storytelling
Afbreukrisico	Fouten	Gebrek aan resultaat en achterblijvende groei

Het begint met verbinden met elkaar
Een zwermleider die succesvol wil zijn, moet er in slagen voldoende volgers (individuen en organisaties) te vinden die hij weet te enthousiasmeren om mee te werken, mee te helpen of op zijn minst om het door te vertellen aan anderen. Het start dus niet bij een probleem of een analyse, het begint met de verbinding met elkaar. Bij de zwerm horen fouten, want het is een proces waarbij geleerd wordt van wat de zwerm tegenkomt. Successen en fouten geven richting.

Succes is van iedereen

Jammer voor de macho's onder ons, maar snoeven, macho, formeel op positie staan, hiërarchie, claimen gelijk te hebben: het past niet meer. Het resultaat: niemand beslist en toch gebeurt het. Een succesvolle buurt, wijk, stad, regio: zwermleiderschap hoort erbij.