Kan gezond Nederland leren van de kettingzaag van het aan financiële steun verslaafde Argentinië?

 

Het is een mooi beeld: een president die met een kettingzaag het podium opkomt om eens flink de overheidsuitgaven aan te pakken. De Argentijnse aanpak inspireerde Elon Musk bij zijn activiteiten om te snijden in de overheidsuitgaven. Hij kreeg van de Argentijnse president Milei ook een mooie kettingzaag. Inmiddels heeft de inspiratie ook Nederland gehaald en inmiddels lopen JA21 en VVD er achteraan.

Oud-voor-nieuw is verstandig
Laat ik eerst zeggen dat het altijd goed is om kritisch door de overheidsuitgaven te gaan. In een markteconomie verdwijnen overbodige uitgaven omdat de concurrenten zoeken naar manieren om goedkoper en beter te produceren en zo de gunst van de consument te veroveren. Dat betekent dat je eigenlijk in de overheid altijd een soort “oud-voor-nieuw” operatie moet organiseren. Wat is overbodig geworden of kan inmiddels beter of goedkoper? 

Maar: is Argentinië dan wel een inspirerend voorbeeld??

Argentinië een financiële ramp
Argentinië is op gebied van greep houden op overheidsuitgaven nu niet direct een voorbeeld om van te leren. Argentinië heeft een lange geschiedenis van financiële problemen. Het land ging acht keer in zijn geschiedenis failliet, waarvan twee keer deze eeuw. In 2001 betrof het het grootste staatsbankroet in de geschiedenis. De inflatie in Argentinië piekte op 300% (2024), is gedaald naar 32% in september 2025. De inflatie blijft een van de hoogste ter wereld. Hoge rente en interventie houden peso kunstmatig hoog; onevenwichtige wisselkoers belemmert reserves en export.

Shocktherapie was afgedwongen
Het werk van Milei is een radicale poging om de cyclus van te hoge uitgaven, inflatie, faillissement te doorbreken door middel van een "shock-therapie" die is gericht op een begroting zonder tekort, deregulering en het aanmoedigen van investeringen. De harde maatregelen trokken in april dit jaar het Internationaal Monetair Fonds (IMF) over de streep om Argentinië opnieuw geld te lenen. Trump steunde Argentinië daarnaast met de aankoop van 20 miljard aan pesos, feitelijk politieke steun aan een bondgenoot en niet een afgewogen economische zet. Je kunt zeggen dat de financiële steun van het IMF en de VS electorale inmenging is, bedoeld om president Milei en zijn extreme programma te redden, de economische invloed van China te verminderen, herverkiezing mogelijk te maken en invloed te houden in Zuid Amerika. Maar het is nog niet stabiel. Zakt de peso, dan stijgt de inflatie en de armoede.

Alsjeblieft: niet leren van Argentinië
Dat land zou dus ons moeten helpen onze financiën beter te organiseren. Wat zouden we dan leren van Argentinie en de VS? De overheidsschuld als percentage van het BBP in Nederland is 46%, in de VS 120% en in Argentinië 42% (voordeel van af en toe failliet gaan). Nederland ging nooit failliet (wel de republiek der zeven verenigde Nederlanden in 1596). De rente in Argentinië staat rond de 30 a 35% omdat geldschieters het land zien als een onbetrouwbare betaler. De rente in de VS is 4,1% en die in Nederland (de ECB eigenlijk) 2%. Daarmee is Nederland een betrouwbare partij om geld aan uit te lenen. 

Samen oplossingen zoeken
Juist door heel zorgvuldig steeds de belangen af te wegen en pijn te delen is Nederland die betrouwbare partner. Op korte termijn minder spectaculair, maar terugkijkend in de geschiedenis is het Nederlands beleid spectaculair veel beter dan Argentinië. Waar de Argentijnse president kiest voor confrontatie en het grote gebaar zonder aandacht te geven aan de pijn is dat in Nederland wat meer polderend. Tegenover agressie, grote gebaren, schaamteloosheid en onveiligheid staan kleinere stappen, iedereen meenemen, iets zoeken dat beter werkt of minder pijnlijk is.  

Er is dus geen reden hoog op te geven van het (afgedwongen) financieel beleid van Argentinië. Nederland is succesvoller dan Argentinië (en de VS).

Armoede, werkloosheid en rellen
Maar het gaat verder. De gedwongen ingrepen leiden tot protesten en rellen. Op straat in Buenos Aires is de voorspoed nauwelijks merkbaar. Door de bezuinigingen van de overheid en de afname van de koopkracht hebben steeds meer mensen moeite om medicijnen te betalen of schoolspullen voor hun kinderen te kopen. Bijna 1 op de 13 Argentijnen is werkloos tegen 1 op de 25 in Nederland. Na Milei kan de cyclus weer op gang komen omdat de Argentijnen hard geraakt worden door het agressieve beleid.

Wie enthousiast is over de kettingzaag van Milei, moet ook de andere kant zien. De reactie op de kettingzaag is werkloosheid, armoede, minder toegang tot medicijnen, met als mogelijk gevolg dat de slinger na Milei weer de andere kant op schiet. Want dat doorschieten, daar zijn de Argentijnen goed in.

Nederland in verval??

Nederland in verval? Nu D66 als een echte optimistische partij de verkiezingen heeft gewonnen zou het kunnen dat we afscheid gaan nemen van het denken over Nederland in verval zoals dat onder het vorige kabinet gebeurde. Wereldwijd is het optimisme afgenomen en Nederland heeft een langere traditie in het vervaldenken, zo gaf onlang het CPB aan. Wat kunnen we doen?

Welk verval?
We moeten eerst kijken vanuit welke visie mensen kijken naar verval. Nogal zwaar en heel zichtbaar drukt in de westerse wereld het idee van cultureel verval (westers cultureel erfgoed en mentaliteit), terwijl links vooral gericht is op economisch verval (oneerlijke verdeling, ongelijkheid en egoisme). Terwijl het economisch verval geduid wordt als fout van het “systeem” en daardoor onduidelijk blijft, wordt het cultureel verval simpel geduid met “migranten”. Zie het onderstaande schema:

Terwijl de PVV verloor zien we dat gevoel van cultureel verval nog steeds zwaar drukt. PVV verloor 9 zetels, JA21 won er 8, FvD 3. 

De toonaangevende stemmen in dit gebied slaan een steeds hardere toon aan naar mensen met een migratieachtergrond. Zij zijn makkelijker in het uiten van bedreigingen en noemen een ondergangsscenario. Daardoor denken we dat dit de grootste en groeiende zorg is van mensen. 

Maar dat is niet zo!

Gebrek aan vertrouwen politiek
Want het onderzoek naar burgerperspectieven toont niet dat het gevoel van cultureel verval is gegroeid (gele balk in plaatje hieronder). Integendeel. Wat is gegroeid, is het onbehagen over politiek verval. (blauwe balk in plaatje hieronder). Bij dit idee is de overtuiging dat het politieke systeem fundamenteel niet meer functioneert en daarmee tegen de burger werkt. Dit is ook niet een opwekkend perspectief. Mensen veronderstellen geen invloed meer te hebben op politieke besluitvorming. Er is veel wantrouwen. Mensen menen dat de besluitvorming in handen is van netwerken van ambtenaren, rechters, lobbyisten of internationale instellingen zoals de EU. 

Klinkt nog steeds niet fijn, maar hier zitten wel mogelijkheden tot verbetering.

Dit past D66 goed
Laat de verkiezingsuitslag een stimulans zijn om het vertrouwen in het politieke systeem te vergroten. 

Dat kan met meer participatie, meer blik op wonen, zorg, onderwijs en de toekomst van Europa. Wil Nederland blijven verdienen, veilig blijven en een baken van eerbied voor de rechtsstaat, dan zal dat als onderdeel van een Europese grootmacht moeten zijn. Kijk naar de geopolitiek en bedenk dat Nederland te klein is daar een doorslaggevende rol in te spelen. Ook in de zorgen over asielmigratie is Europa veel belangrijker om een oplossing te vinden dan Nederland. Daarvoor is optimisme nodig. Voor de toekomst zijn onderwijs, klimaat en veiligheid belangrijk. Dat zijn thema's die in een nieuw kabinet goed kunnen aanslaan.

Om zo'n kabinet echt te laten werken zal D66 GroenLinks-PvdA erbij moeten houden. In een rechts kabinet met D66 is het niet mogelijk om echte stappen te zetten. Het midden biedt een kans om zichtbaar te maken dat hierbij links en rechts wat stokpaardjes ingeslikt moeten worden om uiteindelijk vooruitgang te boeken.

Wie weet past dat juist goed in een kabinet onder aanvoering van D66. Zo is er reden voor optimisme. 

Een vlag die verdeelt wappert voor niemand

Ik heb weinig met de Nederlandse vlag en misschien een beetje met nationalistische trots. Toch erger ik mij steeds meer aan het gebruik van de Nederlandse vlag bij demonstraties. Eigenlijk vind ik dat de Nederlandse vlag niet thuishoort in demonstraties. De prinsenvlag als NSB symbool natuurlijk ook niet, maar als iemand zich als nazi wil afficheren kan ik diegene moeilijk tegenhouden, hoewel het ook gezien kan worden als een vorm van aanzetten tot haat of het verheerlijken van het nationaalsocialisme (en dus voor de rechter gebracht kan worden).

Rood wit blauw en niet oranje blanje bleu!
Op 19 februari 1937 tekende koningin Wilhelmina het koninklijk besluit: "De kleuren van de vlag van het Koninkrijk der Nederlanden zijn rood, wit en blauw." Dat was juist om onderscheid te houden van de door de NSB gebruikte prinsenvlag, die nu opnieuw enthousiast door extreem rechts wordt gebruikt. In die zin kun  je gebruik van de Prinsenvlag inderdaad zien als verheerlijking van de landverraders van de NSB.

Nederlandse vlag bij demonstraties? Niet oké!
Maar wat als bij extreemrechtse demonstraties de Nederlandse vlag wordt gebruikt? Want dat gebeurt ook en steeds vaker. Een vlag hoort iedereen te vertegenwoordigen. De nationale vlag staat symbool voor het hele land: de staat, de bevolking en de gezamenlijke geschiedenis. Een deel van de inwoners mag de vlag niet “claimen” als exclusief teken van hún groep of politieke overtuiging. De rood-wit-blauwe vlag staat officieel voor het hele Koninkrijk en alle Nederlanders, ongeacht afkomst, religie of politieke overtuiging. 

Als de vlag niet meer ervaren wordt als iets van “ons allemaal”, maar als iets van “hen” gaan we de verkeerde kant op. Dat kan leiden tot wantrouwen, afkeer of polarisatie. De vlag moet een eenheidssymbool zijn, niet een symbool van PVV, BBB en FvD sympathisanten. 

Waar moet het heen als de vlag zichtbaar is bij demonstraties van rechts en extreem rechts en tegelijk bij herdenkingen zoals 4 en 5 mei? 

Ook niet als protest tegen internationale verdragen
BBB vindt wèl het prima. Die partij werd ook groot met de omgekeerde Nederlandse vlag. Mona Keizer vindt het een mooi protest tegen internationale verdragen (denk aan het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens), zei ze in Nieuws van de Dag, ze was er nog trots op ook. Haar probleem met internationale verdragen? Misschiern dit: Niemand mag worden onderworpen aan foltering of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen (artikel 3). Het Europelijk Hof voor de Rechten van de Mens heeft in talloze zaken bepaald dat een staat iemand niet mag uitzetten naar een land waar een reëel risico bestaat dat die persoon zal worden blootgesteld aan foltering of onmenselijke behandeling. Of de bescherming van de Nederlandse natuur waar velen trots op zijn. Zo misbruikt BBB de Nederlandse vlag voor haar eigen doelen (asielzoekers wegsturen zonder met mensenrechten rekening te houden of boeren helpen als zij de natuur aantasten).

Juist doordat de Nederlandse vlag in principe neutraal is en niet aan een bepaalde ideologie is gekoppeld, kan zij functioneren als een bindend teken voor alle inwoners. Anders krijg je toch de vlag als teken van extreem rechts, dat moeten we voorkomen. Terecht noemt Rob Jetten het heel weinig respect tonen naar iedereen die voor die vlag is gestorven. 

Een vlag die verdeelt wappert voor niemand

Voor alle helderheid: de Nederlandse vlag uit bij slagen voor je examen of een huwelijk vind ik prima. 

Geen individueel maar maatschappelijk mentaal probleem

Mentale “ongezondheid” kost jaarlijks €18 miljard. Dit zijn alleen de kosten van zorggebruik, productiviteitsverlies en een klein deel van de patiënt- en familiekosten, voor slechts een selectie van mentale problemen. Zo stelt de Raad voor Volksgezondheiden Samenleving in het advies "Op de rem". (Dat is dus meer dan het rijk in 2025 mocht uitgeven aan infrastructuur en waterstaat (14 miljard) en ligt in de orde van grootte van Justitie en Veiligheid (18,325 miljard) en twee keer wat we uitgeven aan Asiel en Migratie (9,7)). Dat is nogal wat.

Lummeltijd en niet direct reageren op emails
In de media drong vooral die term van op de rem trappen door. “Geen pauzes waarbij mensen al werkend een broodje weghappen of op hun telefoon scrollen, maar geborgde ‘lummeltijd’". “Verveling kan ons veel brengen”, staat er in dikke letters in het advies” schreef Trouw. “De norm is dat mensen binnen enkele minuten op ontvangen berichten reageren”, schreef RTL nieuws. Een oppervlakkige lezer zal zeggen: ik ben ook gek ook, dat moet ik niet meer doen.

Geen individueel maar maatschappelijk probleem
Toch is dat precies niet wat de RVS adviseert. Ik herhaal het nog maar eens: Dat met hulp zelf op de rem trappen is niet wat de RVS als oplossing adviseert. Voor zover mensen al hulp zoeken, richt die hulp zich nu vooral op individuen en hun weerbaarheid, bijvoorbeeld met trainingen en zelf anders reageren. Ik schreef er eerder over in mijn blog. Want als we collectief steeds meer een beroep doen op mentale zorghulp, is het belangrijker te kijken of er een collectief probleem is. Natuurlijk, er zijn overvolle wachtlijsten in de geestelijke gezondheidszorg. In plaats van meer individuele hulp beschikbaar te stellen is het beter te kijken naar de eisen die de maatschappij stelt. Een “samenspel van prestatiedruk, versnelling en doorgeschoten individualisme” noemt de RVS dat. 

Aanbevelingen
Voor een sociaal-culturele verandering is het altijd moeilijk om te komen tot concrete aanbevelingen. In elk geval kom je er niet met een oproep aan de politiek om de samenleving te veranderen. Tegelijk kom je er niet met "Erken en omarm onwetendheid en onzekerheid". Ook het "verscheidenheid en vertraging inbouwen in beleid en financiering" helpt ons niet veel verder. 

Interessanter is de oproep om "onderwijsinstellingen, werkgevers, (publieke) organisaties, zorg- en welzijnsorganisaties (...) verbinding, verscheidenheid en vertraging een plek te geven". Of de oproep aan de rijksoverheid "Mental Health in All Policies" mee te nemen en wetswijziging door te voeren in de Wet Publieke Gezondheidszorg (Wpg). Dan kun je de zorg voor de mentale volksgezondheid als taak opnemen in de Wpg, waardoor gemeenten de taak hebben om ook de mentale volksgezondheid te beschermen. In de praktijk zie je dat gemeenten, scholen, werkgevers al zoeken naar dat soort ingrepen. Het gaat dan vooral om bij je beleid te kijken naar verbinding en niet te gemakkelijk tevreden te zijn met snelle oplossingen. 

Liever beter dan sneller
Als we zelf een taak krijgen van het rapport van de RVS is het dus dat het prima voor jezelf is om lummeltijd in te bouwen, maar veel beter om verder te kijken dan je neus lang is als iemand mentale problemen heeft. Waarschijnlijk is het niet zijn individuele mentale onmacht, maar de onmacht van zijn buurt, zijn werk en onze gerichtheid op de eigen verantwoordelijkheid. We moeten niet vergeten dat het belangrijker is dat mensen opgroeien in een fijne wijk waar mensen elkaar kennen, elkaar ontmoeten, samen lol maken en indien nodig even stoom afblazen bij elkaar en zo nodig elkaar helpen zonder dat direct een professional nodig is! Het gaat dus niet alleen om stilstaan (wat veel aandacht kreeg in de media), maar ook om lol hebben en genieten met elkaar. En prestaties mogen best, maar liever beter dan sneller en met de erkenning dat niet niet alles mogelijk is. 

De macht van het idee in plaats van het idee van de macht
Een makkelijke oplossing is er niet. Het gaat meer om de macht van het idee dan om het idee van de macht: het idee dat iemand, een minister-president of een regering, de macht heeft het op te lossen. Waarmee we weer terug zijn bij de start: we willen nu eenmaal graag een snelle en eenvoudige oplossing, dan hebben we dat ook weer gehad.

BBB: Wíj moeten zelfvoorzienend zijn, het buitenland niet!

Het voorwoord bij het programma van BBB klinkt vriendelijker dan dat van PVV en JA21. Het is (in elk geval in de versie die ik downloadde) vooral gericht aan de mensen die mee hebben geschreven en gedacht. BBB gaat er vanuit dat dat ook de mensen zijn die het programma lezen. 

Dat typeert BBB wel: ze weten dat verder niemand het programma leest.

Verder niemand? 

In Utrecht zit ik dan toch het programma te lezen. Je leest op allerlei manieren dat BBB verantwoordelijkheid heeft genomen en daar trots op is. Trots schijnt overigens een goed reclamewoord te zijn voor conservatieve politieke partijen. Trots blijkt inderdaad een woord dat BBB graag gebruikt, het komt 12 keer in het programma voor (5x bij de VVD, 9x bij PVV, 3x bij GroenLinksPvdA, 1x bij JA21, 0x bij CDA).

Woorden tellen bij BBB: trots, traditie, identiteit
Ook andere woorden vallen op, neem het woord “traditie” dat 15 keer voorkomt. Of neem het woord “identiteit” dat 11 keer voorkomt. Het eerste hoofdstuk heet niet visie en missie, maar “identiteit, visie en missie”. Het lijkt dat de schrijvers Jonathan Haidt hebben gelezen. Jonathan Haidt is de politiek filosoof/psycholoog die betoogt dat de linkse politiek morele waarden zoals loyaliteit (trots), gezag (veiligheid, orde) en heiligheid te weinig adresseert, omdat hun morele framework zich veel meer richt op zorg en eerlijkheid. Dit verklaart waarom rechtse partijen deze thema's effectiever kunnen aanspreken. Zie mijn blog uit 2021. Het programma heet trouwens “BBB levert”. Daarmee toont BBB meteen de klant – leverancierrelatie die de BBB als populistischepartij voor zich ziet. De achterban vraagt iets, de BBB levert. 

Al lezend merk ik wel dat "BBB levert" een thematisch redelijk compleet programma is dat inzet op de issues waar de partij groot mee is geworden. Regio versus platteland, Vrijheid voor de boeren, hard op asiel. Het is een programma voor een Nederland waar het platteland en de agro-sector centraal staan, met minder regels vanuit Den Haag.

Noaberschap
Sympathiek van BBB is het aansluiten bij het “noaberschap: het idee dat we naar elkaar omkijken, niet omdat het moet, maar omdat het hoort. Niet de overheid, maar de mensen en gemeenschappen om ons heen zijn vaak het eerste vangnet. Familie, buren, verenigingen en vrijwilligers vormen het fundament van een zorgzame samenleving. De overheid moet dat niet overnemen, maar versterken en ruimte geven”. 

Het programma bevat vrij vaak dat soort beschrijvingen om te laten zien dat we hier met een sociaal conservatieve partij te maken hebben. Of beschrijvingen hoe BBB is/wil zijn “Humorvol. Geen arrogantie, geen spatjes”. De teksten deden mij soms denken aan het CDA. “BBB staat voor een verbonden Nederland, waarin stad en platteland elkaar aanvullen in plaats van tegenover elkaar staan. Dat betekent: geen beleid voor enkelen, maar eerlijk beleid voor iedereen. Of je nu in Groningen woont of in Gouda, op het platteland of drie hoog achter iedereen verdient dezelfde kansen”.

Veel over migratie: ouderen durven niet meer over straat
Kijken we naar migratie, dan ziet het er anders uit. Hier heeft BBB zich gericht op de PVV en strooit door de hoofdstukken heen met opmerkingen over migratie. “Migratie speelt een rol in de woningopgave: opvanglocaties nemen woonruimte in beslag en de toestroom vergroot de druk op gemeenten, voorzieningen en de leefomgeving”. Of “Via de asielinstroom en via een gebrek aan duidelijke grenzen importeren we conflicten uit het Midden Oosten naar onze eigen samenleving”. En “Mensen herkennen hun eigen omgeving soms niet meer. Kinderen groeien op in een straat waar nauwelijks nog Nederlands wordt gesproken. Ouderen durven niet meer alleen over straat. Dat doet iets met het gevoel van thuis”. Daar doet BBB overigens verder niets aan.

Streng op asielmigranten, maar niet op arbeidsmigranten

Op asiel gaat BBB uitgebreid in. “Asielnoodmaatregelenwet invoeren”, “Wet invoering tweestatusstelsel invoeren.” Niet duidelijk is of de voorstellen haalbaar zijn. Integratie blijft moeilijk als BBB vasthoudt aan de regel dat asielzoekers pas vanaf zes maanden na hun asielaanvraag mogen werken. De Spreidingswet wordt ingetrokken, maar hoe het dan mogelijk wordt om asielzoekers onderdak te geven zolang het VN-verdrag niet is gewijzigd blijft onduidelijk. Hierin onderscheidt BBB zich niet van JA21 en PVV.

Arbeidsmigratie wordt net als bij PVV en JA21 niet tegengegaan. 

Je ziet dat BBB inspeelt op gevoelens, net als JA21 en PVV. "Ouderen durven niet meer alleen over straat" zou kunnen kloppen, maar Nederland is veiliger dan ooit. Teksten die bang moet maken liggen dus dichter bij de PVV dan bij het CDA. 

Ook het idee dat Nederland meer in zichzelf gekeerd moet raken dat we bij PVV en JA21 zagen komt terug: “In tijden van geopolitieke instabiliteit en leveringsafhankelijkheid is voedselzekerheid geen luxe, maar noodzaak. Nederland moet weer kunnen vertrouwen op eigen productie regionaal, duurzaam en strategisch. Onze voedselstrategie moet gericht zijn op zelfvoorziening”. Die zelfvoorziening zal voor de sojaboeren in Brazilie slecht nieuws zijn (Nederland is de grootste soja-importeur van Europa). 

Regio’s van belang
BBB komt voor de regio’s op, maar wat ze precies gaan doen blijft onduidelijk. “De overheid ondersteunt lokale verenigingen en vrijwilligerswerk actief. (Lokale) initiatieven tegen armoede en eenzaamheid kunnen rekenen op steun van de overheid. Want eenzaamheid is een groot probleem. In alle leeftijdsgroepen”. Of “We komen op voor lokale tradities en gebruiken, zoals kermissen, schutterijen, trekkertrek, sinterklaasintochten, paasvuren, carbidschieten en jaarmarkten”. “Scholen, sportverenigingen, bibliotheken, dorps- en buurthuizen en zwembaden moeten makkelijk bereikbaar zijn. Wij maken ons sterk voor het behoud van deze basisvoorzieningen en dit vraagt om een samenleving die kan rekenen op een overheid die geen terugtrekkende beweging maakt”. Op zich geen slecht idee. Het sluit ook aan bij het belang dat BBB hecht aan noaberschap. Omdat het vaag blijft is het ook lastig een beeld te krijgen van de betaalbaarheid. Want het bereikbaar houden van voorzieningen in de regio’s kost wel (veel) geld. 

Er staan meer "leuke" ideeën in het programma dan bijvoorbeeld bij PVV of JA21. Meestal komt het neer op meer aandacht voor de regio. “Commissievergaderingen over regio-gerelateerde onderwerpen moeten naast in Den Haag ook in de regio zelf worden gehouden om betrokkenheid en zicht op de praktijk te vergroten”. Fijn plan! Of: “Alle beleid dient een regiotoets te ondergaan die de gevolgen van beleid en de uitvoering daarvan voor regio’s en het platteland in beeld brengt”. Tot aan “Zorg voor veilige en comfortabele rustplaatsen voor vrachtwagenchauffeurs met sanitaire voorzieningen”. 

Tegelijk vraag ik mij af hoe die leuke plannen te combineren zijn met “eenvoud, slagkracht en focus op kerntaken” en “een structurele apparaatskorting op andere overheidsorganisaties” zoals BBB ook wil. BBB is wel voor een focus op kerntaken, maar tegelijk voor actieve ingrepen. Er moet bijvoorbeeld worden ingezet op een sterke maakindustrie en de scheepsbouw en familiebedrijven en het mkb moeten gestimuleerd worden. De landelijke overheid moet ook fors inzetten woningbouw waar die boeren niet in de weg zit.

Boerenachtergrond: wij zelfvoorzienend, het buitenland liever niet
BBB blijft de boerenachtergrond trouw. Defensie moet de mogelijkheid krijgen om uit te breiden in natuurgebied, zodat landbouwgrond goed wordt beschermd om het agrarisch gebruik te behouden. Op allerlei manieren worden de stikstofregels genegeerd. Als boeren geen ruimte krijgen hebben we hier niet te eten, is de suggestie. Tegelijk weet BBB best dat er meer wordt geproduceerd dan nodig voor Nederland, “de agrifoodsector levert ongeveer 60 procent van het handelsoverschot”.

Wij moeten zelfvoorzienend zijn, maar het buitenland niet! Nederland is immers de op één na grootste exporteur van agrarische producten ter wereld (na de VS). Het zou een ramp zijn als anderen ook zelfvoorzienend worden.

Het stuk over boeren, tuinders en vissers toont dat BBB niets geleerd heeft aan het gebrek aan resultaten in het kabinet. Niets moet boeren, tuinders en vissers in de weg zitten. De ‘landbouwkundige noodzaak’ moet voortaan meewegen in het verlenen van toelating en ontheffingen. In de Noordzee wordt een verder verbod op bodemvisserij voorkomen. “We gaan verder met het opnieuw toelaten van pulsvisserij”. Een soort opnieuw met de vuist op tafel slaan, wat eerder ook niet werkte. Ook sportvissers moeten geholpen worden. “De sportvisserij is van grote maatschappelijke en recreatieve waarde”. Ik had de grote maatschappelijke waarde er niet achter gezocht. Maar BBB heeft iets met dieren dat tegengesteld is aan de Partij voor Dieren. “Gebruik van dieren niet onnodig beperken. Ook niet in de zorg, onderwijs, dierentuinen, politie of defensie”.

Verder valt op dat de toezichthouder in de sector aangelijnd moet worden. “Er worden jaarlijkse afrekenbare prestatieafspraken gemaakt over doelmatigheid en kostenbeheersing”. “Start van een pilot waarbij keuringen (zoals export) (deels) door marktpartijen worden gedaan”. “Controles zijn nodig, maar voor vergissingen moet ruimte zijn”.

Ook de Raad van State wordt aangepakt. “Uitspraken over “intern salderen” van de Raad van State van december 2024 tonen aan dat ons juridische systeem verbetering behoeft”. Een Trumpiaanse aanpak.

Rechts op economie
Rond arbeidsmarkt zie ik ook concrete maatregelen zoals de verplichting voor kleinere werkgevers om bij ziekte twee jaar lang loon door te betalen terugbrengen naar één jaar. Ook hier wordt weer ingezet op minder streng toezicht. Een maatregel is dan ook “Onderzoeken of (delen van) de arbeidsinspectie efficiënter en effectiever kunnen functioneren via marktwerking, met behoud van toezicht op misstanden”. Ook bij Economie en Ondernemen zien we een redelijk concreet conservatief programma met een “stop op onzinnige regels voor kleine ondernemers”. “Behoud van Tata Steel”, “Kernenergie”, “Stoppen met extra CO2-heffing voor industrie”, “Kolencentrales openhouden”, “Industrie beschermen met CO2-grensheffingen”.

Deels behoudend, beetje links op zorg
Rond zorg gaat BBB snoeien in het basispakket, om de meest noodzakelijke zorg voor iedereen betaalbaarder te maken en bewezen niet werkzame zorg gaat uit de basisverzekering. In dit onderdeel is veel minder vertrouwen te vinden in concurrentie en de overheid moet vergaand ingrijpen. Het lijkt een beetje richting SP te gaan. Denk aan “Normering van het aantal managementfuncties zonder rechtstreekse zorgtaken, op 5 procent”. “Medicijnproductie terughalen naar Nederland”. “Zorg in de buurt is belangrijk: simpeler, menselijker en dichterbij”. “Streekziekenhuizen blijven behouden”. “Verzorgingshuizen voor ouderen keren terug”. "Zorg dient niet alleen aan de markt overgelaten te worden, het is een basisvoorziening waarin mensen, de zorgprofessional en de patiënt weer in hun kracht staan".

Opvallend is dat in de zorg niet minder toezicht komt. “De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) dient scherp toe te zien op de kwaliteit, veiligheid en toegankelijkheid van de huisartsenzorg”. Dat lijkt mij in tegenspraak met “Er is meer, veel meer vertrouwen nodig in de zorgprofessional”.

BBB geeft misschien flink wat geld uit zonder duidelijk te maken hoe de overheid zich terugtrekt op de kerntaken onderwijl bedrijven te beschermen en te steunen. Ook over voorzieningen blijft het vaag. Soms zijn de voorstellen zo vaag dat je niet eens weet wat precies de bedoeling is. Het programma is meer een statement van intentie dan een helder beeld wat er gaat gebeuren en hoe dat betaald wordt.

Ik vermoed dat de partij het lukt om een redelijke vertaling te krijgen naar een financiële haalbaarheid. Ze hebben immers gemerkt dat ze met lege handen staan als ze over een regeerprogramma moeten praten, dus daar gaan ze aan trekken.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen (van de concepten):
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen en te regeren
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma JA21: hier: Onhaalbaar, rechts, met interessante punten
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma BBB: hier: Wij moeten zelfvoorzienend zijn, maar het buitenland niet
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

Een progressief middenkabinet? Ik zie dat de diverse partijen elkaar kunnen verbeteren en aanvullen.

Migrantenlokkers: PVV, BBB en JA21

Terwijl de debatten over migratie in Nederland hoog oplopen, blijven werkgevers migranten lokken. Ze bieden banen aan waar Nederlanders de inkomsten te laag voor vinden. Herinnert u zich het “Polen-meldpunt” van de PVV, waar klachten konden worden ingediend? “Bent u uw baan kwijtgeraakt aan een Pool, Bulgaar, Roemeen of andere Midden- of Oost Europeaan? Wij willen het graag horen”. Nu horen we wel klachten over teveel migratie maar voor maatregelen moeten we bij andere partijen zijn. Bij welke partijen? Dat zal u verbazen!

Wel klagen, niets doen
Af en toe laat de PVV wel horen dat er te weinig huizen zijn door migranten, maar in het programma is het verder geen punt. BBB dan misschien? “De grootschalige immigratie naar Nederland is al ruim vijftig jaar onderwerp van debat, in de politiek én aan de keukentafel. Toch is het nog altijd niet gelukt om een realistisch, uitvoerbaar en consistent migratiebeleid te voeren” zegt BBB. Vervolgens zegt BBB nul, niets, over arbeidsmigratie. PVV zegt alleen geen immigratie uit islamitische landen te willen. Geen enkele maatregel te vinden bij de partij die Nederlanders op één wilde zetten. In het vorige programma beloofde PVV nog “De PVV introduceert ook voor werknemers van binnen de EU weer de plicht tot het hebben van tewerkstellingsvergunningen”. Ze hebben geregeerd, we hebben er niets van gezien.

Het probleem is dat er op rechts wel geklaagd wordt over arbeidsmigranten, maar dat men niet de bedrijven wil aanpakken die de migranten hierheen halen. Dat is jammer. Was het niet zo dat “de structuur van de Nederlandse economie een belangrijke aantrekkingskracht vormt voor migratie”? Dat zei in elk geval de adviescommissie Demografische Ontwikkelingen. Dat rapport hebben de partijen wel gelezen. Want BBB schrijft in het programma: “Volgens de Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 kan Nederland in 2050 maximaal 19 à 20 miljoen inwoners aan”. Waarom zou je dat advies zo graag aanhalen, maar er niet van willen weten dat er dan iets aan de aantrekkingskracht gedaan moet worden? Omdat die arbeidsmigranten werken voor de krachten achter BBB! Ze werken in de land- en tuinbouw en in slachterijen.

Minder lokken? Dan moet u anders stemmen!
Voor het veranderen van de Nederlandse structuur om deze minder aantrekkelijk te maken voor arbeidsmigranten moeten we anders stemmen. Volt, VVD en CDA (weinig) en D66 (iets meer) stippen het wel aan.

D66 wil de lonen verhogen, zodat werk naar waarde gewaardeerd wordt en concurrentie met andere werknemers eerlijker is. Hogere arbeidskosten maken het voor ondernemers bovendien aantrekkelijker te investeren in innovatie. Dat werkt bewijsbaar. Vooral GroenLinksPvdA en SP hebben aandacht voor arbeidsmigranten. Net als D66 beginnen ze met de vraag of de sectoren die overleven door arbeidsmigratie wel passen. SP en vooral GroenLinksPvdA zijn daarin duidelijker dan de andere partijen. “Bedrijven die alleen kunnen bestaan dankzij laagbetaald werk en uitbuiting hebben in Nederland niets te zoeken”, stelt GroenLinksPvdA. Dat gaat gevolgen hebben voor de vlees- en de metaalsector. De SP vindt arbeidsmigratie een vorm van moderne slavernij en wijst terecht op de voorstellen van de commissie Roemer (ketencontrole, gelijk werk dan gelijk loon, malafide werkgevers aanpakken). GroenLinksPvdA noemt de naam Roemer niet, maar bepleit ook dergelijke maatregelen. Volt en D66 stippen ook de strengere handhaving en betere arbeidsomstandigheden aan.

Een rechtse regering blijft migranten lokken
Je vraagt je af hoe het moet als er een echt rechtse regering komt. Maar we hebben met het kabinet van PVV, VVD, BBB en NSC natuurlijk al een voorproefje gehad. Dan gebeurt er niets. JA21 stelt dat voor gereguleerde arbeidsmigratie ruimte moet blijven en dat laaggeschoolde arbeidsmigratie binnen de EU niet moet worden aangepakt. Wel wil JA21 “nadrukkelijker inzetten op terugkeer van EU-migranten die geen toekomst meer in Nederland hebben”. Ook JA21 houdt de kraan dus uitdrukkelijk open en probeert te dweilen en overlast te voorkomen. 

Willen rechtse partijen niets doen tegen de misstanden?
De VVD wil net als JA21 overlastgevende migranten die hun werk zijn kwijtgeraakt en overlast geven terugsturen. Maar de partij wil wel wat meer werk maken van de misstanden. Malafide constructies worden tegengegaan: "Nog te vaak maken malafide bedrijven gebruik van sluiproutes om arbeidsmigranten via schimmige uitzendbureaus in OostEuropa onder mensonterende omstandigheden in Nederland te laten werken". Het CDA spreekt zich hier ook over uit. Ook een rechtse partij als SGP spreekt zich helder uit over misstanden. “Ondernemers worden verantwoordelijk gehouden voor werknemers die zij hierheen halen, onder meer ten aanzien van huisvesting of het leren van de taal. Boetes voor uitbuiting van arbeidskrachten worden verhoogd en verkeerde fiscale prikkels die arbeidsmigratie stimuleren, verdwijnen. Er worden gerichte keuzes gemaakt ten aanzien van specifieke vakkrachten die in Nederland niet te vinden en op te leiden”. Wel maakt de SGP een uitzondering “Afgebakende seizoensarbeid voor onze boeren en tuinders is iets heel anders”. Geen van de rechtse partijen wil echt de aantrekkelijkheid van Nederland voor arbeidsmigranten aanpakken. 

CDA en VVD willen meer arbeidsbesparende innovaties
De VVD is wel selectiever en wil dat de overheid bedrijven moet helpen om in te zetten op robotisering en automatisering. Dat mag als een voorzichtige poging gezien worden om de aantrekkingskracht te verminderen. Volt pleit voor hogere lonen en slimmer werken. Ook het CDA wil slimmer werken, met iets meer druk "De overheid maakt bindende afspraken met sectoren om te werken aan arbeidsbesparende innovaties en verbetering van de arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden. Stok achter de deur is een sectoraal verbod op uitzendkrachten". JA21 komt niet verder dan dat zij vinden dat een " fundamentele discussie nodig (is) over welk type werk nog van meerwaarde is voor Nederland", maar klaagt verder over oneerlijke concurrentie met Nederlanders. Maatregelen worden niet genomen. 

Wie echt minder arbeidsmigratie wil zal dus over zijn haatgevoelens voor links heen moeten stappen. 

De echte migrantenlokkers zijn PVV, BBB, JA21. De aanpakkers zijn SP, GroenLinksPvdA en -voorzichtiger -  D66.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen (van de concepten):
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen en te regeren
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma JA21: hier: Onhaalbaar, rechts, met interessante punten
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

Progressief middenkabinet is goed mogelijk

Op LinkedIn zag ik iemand roepen dat GroenLinks-PvdA niet links ingehaald mocht worden door Volt. Dat leek mij nu net de verkeerde discussie en Volt de verkeerde concurrent. Het gaat er deze keer niet om of iemand wel links genoeg is, maar of er een middenkabinet komt dat echt iets kan betekenen voor Nederland. Ik heb nu veel programma’s gelezen en het beeld dat er uit naar voren komt is dat we best optimistisch kunnen zijn. Niet alleen moet er een kabinet mogelijk zijn, ook zie ik dat de diverse partijen elkaar kunnen verbeteren en aanvullen.

Solidariteit. Ik gaf in een blog al aan dat GLPvdA inzet op samenwerking. Maar de partij is vooral op het gebied van zorg nogal statelijk ingesteld. In het programma zie je een reactie op het doorslaan in liberalisering, eigen verantwoordelijkheid en individualisering. Het slaat echter op zijn beurt door omdat er niets staat over de wederkerigheid die bij solidariteit hoort. Die aandacht zie je veel meer bij het CDA. Ook D66, CU en Volt geven in de zorg aan dat niet alles wat kan moet gebeuren en dat er een drempel ingebouwd moet worden zodat het niet een sfeer wordt van de patient vraagt, de zorg draait. Het zorgstelsel is een tijdbom, vooral door de vergrijzing van de bevolking. Ongebreideld doorgaan met dit stelsel zonder in te bouwen dat patienten zich terughoudender opstellen is onmogelijk. Terecht stelt de CU: “Richtlijnen in de zorg (moeten) niet alleen zijn gericht op ‘doen’, maar ook op ‘laten”. Alleen zo is de solidariteit die we graag behouden ook duurzaam houdbaar. Hier is de inbreng van de progressieve aandacht voor mensen met minder geld te combineren met de aandacht van CU en CDA voor wederkerigheid

Richting. Ik gaf in een andere blog aan dat het CDA nogal geneigd is niet te kiezen: het is meer aan de polder. Denk aan zorgakkoorden, preventieakkoorden, welzijnsakkoord of een staatscommissie. GLPvdA zetten meer druk in om echt richting te geven aan een minder vervuiling en inzet tegen broeikas. Ook de andere progressieve partijen D66 en Volt geven meer richting. Tegelijk is het goed om daarna wel de samenleving mee te nemen in keuzen zoals het CDA bepleit. De ChristenUnie kan op het gebied van milieu bij de progressieve partijen gerekend worden. Hier trekken de partijen het CDA mee om echt richting te geven in de polder.

Ruimte geven met minder regels. Er zal geschrapt moeten worden in fiscale regelingen. Het belastingstelsel is niet meer houdbaar door vrijstellingen, kortingen en verlaagde tarieven. Deze fiscale regelingen, zijn vaak overbodig, ondoelmatig, onterecht en/of onrechtvaardig. En het mooie is: er ligt al heel wat voorwerk klaar. Het is een kans om zichtbaar te maken dat hierbij links en rechts wat stokpaardjes ingeslikt moeten worden om uiteindelijk geld te besparen. Dat kan alleen als linkse en rechtse middenpartijen daar samen op inzetten.
Volt en D66 hebben een alternatief voor het toeslagenstelsel geopperd. Een basisbedrag voor iedereen (D66) of een basisinkomen met boven op die basis wordt er per volwassene en per kind extra geld uitgekeerd (Volt)*). Er zal een vereenvoudiging moeten komen. De belastingdienst kan het anders niet aan en niemand begrijpt het meer.
Het kabinet vraagt de sectoren om een concreet plan om regelgeving te versimpelen. De doelstelling is: minder regels (scherpe reductie van zeker 20%) (CDA). Hier zal GroenLinks-PvdA misschien moeten slikken, maar dan komt er meer ruimte voor innovatie die nodig is.

Mensen en gemeenschap. Ik gaf aan dat D66 de neiging heeft erg individualistisch en technocratisch te blijven. Wat meer gerichtheid op samen en gemeenschap zoals GLPvdA, CU en CDA inbrengen zal het geheel alleen maar verbeteren. Het optimisme van D66 en Volt moet daarbij niet verloren gaan. Het is goed om daarbij te kijken of regels de gemeenschap in de weg zitten. Terecht stelt de CU “We geven maximaal ruimte aan wooncoöperaties, gemeenschappelijke woonvormen of vormen van collectief particulier opdrachtgeverschap, door regelgeving daarvoor te vereenvoudigen”.

Internationale orientatie. D66 en vooral Volt hebben een veel helderdere Europese blik dan de andere partijen. In het huidige geopolitieke tijdperk is het van belang dat Nederland zich realiseert dat de toekomst ligt in Europa. Dat heeft Trump laten zien, maar het was uit optreden van China, Rusland én de grote Amerikaanse tech-giganten ook al duidelijk geworden. Defensie moet een gedeelde EUcompetentie worden. Maar het is niet alleen in reactie op Trump. Europa heeft kans om koploper te worden in een schone wereldeconomie (GL-PvdA). Het Draghi-rapport over de toekomst van het Europees concurrentievermogen  laat overtuigend zien dat we onze Europese economie innovatiever en concurrerender moeten maken (CDA).

Democratische vernieuwing. Voor democratische vernieuwing kunnen D66 en Volt goede voorstellen doen. Kijk of hiermee vertrouwen gewonnen kan worden en of hiermee burgers ook weer met elkaar echt in gesprek gaan bij grote en moeilijke kwesties. Ik geloof daarbij meer in burgerberaden of een Derde Kamer (Volt): een jongerenberaad dat wetten beoordeelt en de politiek adviseert. De groep wisselt van samenstelling en is altijd representatief voor alle jongeren in Nederland. Er komt eindelijk een lobbyregister voor de Rijksoverheid waarin ambtenaren en politici vermelden met welke belangenorganisaties over welke onderwerpen contact is geweest voor het maken van beleid (GLPvdA). Ook de democratische gezindheid krijgt aandacht. Niet alleen binnen de muren van het parlement of de rechtszaal, maar juist ook in de samenleving zelf – in actief burgerschap, in het voorleven van democratische waarden, in respectvolle omgang met andersdenkenden (CDA).

Migratie. Alle middenpartijen willen dat er een grens wordt gesteld aan de migratie. Door de arbeidsmigratie aan te pakken, de asielzoekers te spreiden over Europa en asielaanvragen kunnen buiten Europa gedaan, zodat mensensmokkel stopt. In navolging van de Staatscommissie Demografische Ontwikkeling kiest het kabinet voor actieve sturing op een gemiddeld migratiesaldo van 40.000 tot 60.000 per jaar (GLPvdA). Asielzoekers opvangen in kleine centra in plaats van grote. De spreidingswet wordt gehandhaafd zodat alle gemeenten hun (beperkte) portie op zich nemen er een einde komt aan de extreem hoge kosten aan hotels voor asielopvang en om te kunnen voorzien in voldoende kleinschalige opvanglocaties. Asielzoekers en statushouders gaan zo snel mogelijk aan het werk zodat ze veel beter kunnen integreren en bijdragen. Kansrijke asielzoekers moeten na één maand toegang tot de arbeidsmarkt krijgen (CDA). Maar wel met het besef dat integratie van nieuwkomers alleen een succes is wanneer overheid, samenleving en nieuwkomers gezamenlijk hun verantwoordelijkheid nemen (CU). Alleen een combinatie van deze partijen krijgt dit voor elkaar, de VVD en JA21 zijn te polariserend.

Bescherming van de rechtsstaat. Alle middenpartijen willen pal staan voor de democratische rechtsstaat. Toegang tot het recht blijft van enorm belang. Het kabinet zet in op alternatieve vormen van geschilbeslechting. Het kabinet continueert de extra investering in het versterken van de sociale advocatuur, gedifferentieerde tarieven naar inkomen (CDA). Het bezuinigt niet op cruciale laagdrempelige voorzieningen waar burgers terechtkunnen voor gratis juridisch advies, zoals het Juridisch Loket (GLPvdA)

Naar een progressief middenkabinet
In mijn beeld van een middenkabinet is voor de VVD geen plaats. De partij heeft zich afgewend van het midden, een ban gelegd op samenwerking met GLPvdA, heeft de blik uitsluitend gericht op veiligheid en economische groei en heeft onontkoombare veranderingen als een einde maken aan de hypotheekrenteaftrek geblokkeerd.

Na het lezen van de programma’s denk ik dat de meeste kans op echte beweging mogelijk is met een progressief middenkabinet. De rechtse verantwoordelijke partijen (VVD en JA21) wijken te ver af en blokkeren GroenLinksPvdA. Partijen die hun programma niet laten doorrekenen kunnen niet serieus nadenken over het kiezen tussen kwaden en zo houdbare financiën te hebben. Breng het CDA tot een progressieve keuze: kies GroenLinksPvdA, Volt of D66. Samen staan ze nu op 74 zetels in de peilingen. Met enthousiasme om echt iets te betekenen moet dat aantal kunnen groeien. Wil je wat minder progressief? Dan stem je CDA, want een stem op JA21 of VVD gaat net zo'n weggegooide stem worden als op de PVV. 

Waarom sluiten deze drie partijen niet een akkkoord om als drie partijen gezamenlijk in de onderhandelingen op te treden?

*) in het definitieve programma van GroenLinksPvdA staat ook het basisinkomen

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen (van de concepten):
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen en te regeren
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma JA21: hier: Onhaalbaar, rechts, met interessante punten
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma BBB: hier: Wij moeten zelfvoorzienend worden, het buitenland niet
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

JA21 Onhaalbaar, rechts, met interessante punten

JA21 spreekt over “Onveilige straten, een steeds onbetaalbaarder dagelijks leven en een ontspoord migratiebeleid dat een onhoudbare druk op onze samenleving legt”. Daarmee zet JA21 in het voorwoord drie overduidelijke en polariserende leugens neer. Wel is de toon van het programma minder erg dan die van de PVV. De tijd dat een van de prominenten vluchtelingen op de Middellandse zee “dobbernegers” noemde lijkt voorbij, hoewel deze prominent nog op plaats twee van de lijst staat.

“Onveilige straten, steeds onbetaalbaarder dagelijks leven en ontspoord migratiebeleid”?
Aan de werkelijkheid heeft JA21 blijkbaar een broertje dood. Het programma begint als gezegd met deze drie leugens.
1. Qua diefstal, straatroof, geweld is Nederland veiliger geworden over de afgelopen 10 jaar. De groei zit meer in cybercriminaliteit. De kans om slachtoffer te worden van een traditioneel misdrijf kleiner is dan ooit.
2. Het dagelijks leven is sinds 2022 steeds betaalbaarder geworden. De inflatie is in 2022 omhoog geschoten door de oorlog in Oekraine. Daarna was het moeilijk dit koopkrachtverlies goed te maken, maar de laatste jaren groeien de CAO lonen duidelijk harder dan de inflatie.
3. Onhoudbaar migratiebeleid is gewoon onzin.
Onhoudbaar kan het zijn als de instroom ongereguleerd en onvoorspelbaar is (zoals tijdens de vluchtelingencrisis van 2015-2016). Het is zelfs zo dat migratie via arbeidsmigranten en kenniswerkers (expats) essentiële gaten op de arbeidsmarkt gevuld worden zowel in hoogopgeleide sectoren (tech, wetenschap) als in laagopgeleide sectoren (landbouw, logistiek, horeca). Toch ligt hier wel een belangrijk punt van terechte onvrede. Want wel legt migratie een druk op de huisvesting en voorzieningen zoals onderwijs en zorg. Snelle demografische veranderingen in wijken zorgen voor spanningen als het integratieproces moeizaam verloopt.

Maling aan de EU èn wel inzetten op economische groei
De toon van het programma van JA21 is minder erg dan die van de PVV en JA21 hengelt overduidelijk naar deelname in een rechtse regering. Daarbij schetst JA21 niet alleen een onjuist beeld van de werkelijkheid, maar ook van de werkbaarheid van de oplossingen. “De overheid zit al jaren gevangen in juridische, technocratische en internationale structuren”. Lees dat nog eens goed. Dan kun je tussen de regels door al lezen dat JA21 uit de EU zou willen. Dat zou een ongekend economische klap zijn voor handelsland Nederland. Het staat er bijna letterlijk. Er staat “Herstel van zeggenschap, democratische controle en vrijheid”. Nederlanders zijn vrij om hun eigen regels te bepalen en hun eigen keuzes te maken. JA21 wil dus minder EU en meer invloed op ons grensbeleid. Tegelijk wordt economische groei beloofd. Dat is tegenstrijdig.

Veiligheid als allerhoogste prioriteit èn burgers weer gaan vertrouwen
Er zit zo vaker tegenstrijdigheid in de maatregelen. Zo is Nederland volgens de partij dus onveilig. Veiligheid is daarom de allerhoogste prioriteit voor JA21. Criminaliteit moet hard aangepakt worden. Het kan een keuze zijn om de veiligheid de allerhoogste prioriteit te geven. Dan moet je dus stevig inzetten op de ondermijnende activiteiten van criminelen. Maar kan je dan tegelijk stellen “De overheid moet de eigen burgers weer gaan vertrouwen” en dat er “een faciliterende overheid (moet zijn) die zoveel mogelijk ruimte en vrijheid geeft aan werknemers, ondernemers en gemeenschappen”?

Interessant is de minister voor Overheidsefficiëntie (die referenda gaat regelen)
Het is niet gek om een aparte bewindspersoon aan te stellen die werkt aan overheidsefficiëntie. Het voorstel werd weggehoond, omdat het verwijst naar Musk en Musk er niet goed uitkwam met zijn Department Of Government Efficiency. Maar een blik op efficiëntie is nooit weg. Het past ook goed bij de rechtse wens om een kleinere overheid te krijgen die teruggaat naar de kerntaken. Regels hebben de neiging om absoluut te worden waardoor de regels het doel worden en het werkelijke doel uit zicht raakt.

Jammer dat er bij de uitwerking vooral aandacht gaat naar hele andere dingen. Want waarom “dient deze minister zorg te dragen voor de snelst mogelijke invoering van het correctief bindend referendum”? Vervolgens moet hij zorgen voor de organisatie van referenda over dossiers zoals asiel, bevolkingsgroei, en de manier waarop wij omgaan met natuur in ons land. Dat gaat dus niet meer om correctieve referenda, maar om ingewikkelde taaie dossiers waar een burgerberaad (meer onderlinge discussie en gesprek) meer voor de hand zou liggen als je streeft naar meer burgerinvloed. 

Tussen de regels door gaat deze minister blijkbaar ook zorgen voor gekozen burgemeesters, een vorm die haaks staat op de huidige inrichting van ons gemeentebestuur. De burgemeester zal dan met een programma gekozen moeten worden dat strijdig kan zijn met het collegeprogramma dat de wethouders volgens de gemeenteraad moeten volgen. Daar zal de minister zijn handen vol aan hebben.

Het hoofdstuk migratie is streng maar met onhaalbare beloften
“De bevolkingsgroei in Nederland komt vandaag de dag volledig voor rekening van migratie”. Daar zou je een beschrijving verwachten van de vergrijzing van de bevolking en het probleem van een groeiende groep ouderen en steeds kleiner wordende arbeidspopulatie naast de problemen van integratie. Want die dalende arbeidsbevolking, die dus steeds meer moet betalen voor de steeds grotere groep die niet in het arbeidsproces kan deelnemen, is echt een probleem. Maar dergelijke nuance is niet aan JA21 besteed.

Enfin. Migratie is wel degelijk een probleem voor de samenleving. De integratie is moeizaam, er is een tekort aan woningen en het doet een flink beroep op de onderwijsvoorzieningen. De oplossing? Oplossing nummer 1: JA21 gaat het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en het VN Vluchtelingenverdrag moderniseren. Dat gaat dus niet gebeuren. Het gesprek over EVRM gaat er al komen en ik zie niet dat JA21 veel invloed zal hebben op de VN, ook wetend dat JA21 regels uit het VN handvest met plezier naast zich neerlegt als Israël zich er niet aan houdt. Maar in dit hoofdstuk toont zich JA21 een echte leerling van de PVV met iets nettere taal..

Europa is de belangrijkste partij om het aantal vluchtelingen te verminderen. Daarmee is het tweede onderdeel van de strenge migratieparagraaf weer iets waar JA21 weinig invloed op heeft. “JA21 steunt de beperkende maatregelen die voortvloeien uit het aanstaande EU-migratiepact”.

Daarna komen er wel mogelijke regels zoals “Aanscherping regels voor gezinshereniging van minderjarigen door strikte nationale interpretatie van het EU-kader” en “Aanscherping van de beoordeling van herkomstlanden”. Met dat laatste komt er dus een meer politieke beoordeling van de veiligheid van landen die meer druk geeft om landen als veilig te kwalificeren als er meer vluchtelingen dreigen te komen. Maar dat soort maatregelen kunnen wel.

Ook de opvang wordt soberder en de regels voor een vluchtelingenstatus worden strenger. Ook wil JA21 de spreidingswet intrekken. Dat leidt er toe dat de druk op de huidige centra groter wordt, meer incidenten zullen komen en gemeenten die zich niets aantrekken van de positie van asielzoekers de opvang gewoon kunnen overlaten aan andere gemeenten.

Grensbewaking heeft gebleken een weinig efficiënt middel te zijn om het doel van minder asielinstroom te bereiken. Het zou door de minister van Overheidsefficiëntie meteen afgeschoten moeten worden. Toch geeft JA21 hoog op van deze maatregel, die elders niet veel op blijkt te leveren. Het is hun allereerste stap naar forse instroombeperking.

Arbeidsmigratie doet ook een beroep op het aanpassingsvermogen van de Nederlandse samenleving. Dat JA21 vindt dat Nederlandse werknemers uit de markt gedrukt worden door oneerlijke concurrentie waag ik dan weer te betwijfelen. Je zou het accepteren van wantoestanden bij arbeidsmigranten als zodanig kunnen kwalificeren, maar daar doet JA21 helemaal niets tegen. Daarvoor heeft de SP goede voorstellen, die ik totaal niet terugzie in het programma van JA21. Gaat het om misstanden, dan noemt JA21 eerder de overlast voor omwonenden: streng controleren en handhaven op overbewoning, wat op zich geen slecht voorstel is. Of: huisvesting zoveel mogelijk op terrein van de werkgever in plaats van in woonwijken en recreatieparken. Dat zal in Westland niet goed vallen, maar het is een mogelijke maatregel die overlast voor omwonenden voorkomt en niets doet aan mogelijke wantoestanden waar de migranten het slachtoffer van zijn. Wel wil JA21 meer ruimte binnen EU-verband om arbeidsmigratie uit andere lidstaten te reguleren op basis van vraag en aanbod per sector. Weer als eerste voorstel iets dat in Europees verband geregeld moet worden.

Huwelijksmigratie
Het grootste deel van de migratie naar Nederland bestaat, naast arbeidsmigratie, uit gezinsmigratie. Daarom wil JA21 ook hier maatregelen nemen. “Het aantal huwelijkspartners dat een persoon gedurende zijn leven kan laten overkomen beperken tot maximaal één”. Dat kunnen we moeilijk scharen onder hun adagium van Verantwoordelijkheid nemen met realistische plannen. De maatregel is direct onhaalbaar. Hoewel de intentie achter de maatregel (het beperken van misbruik en migratie) begrijpelijk kan zijn, is de voorgestelde methode in strijd met internationale mensenrechten (met name het recht op gezinsleven), praktisch onuitvoerbaar door de enorme bureaucratische last en levenslange registratie (Kan de minister voor overheidsefficiëntie hier ingrijpen??) en disproportioneel, omdat het onevenredig veel eerlijke mensen raakt en veel gerichtere maatregelen al bestaan. Andere maatregelen kunnen wel (hogere leeftijdseis en hogere inkomenseis). Het schuurt aan het recht op gezinsleven, dus het is geen gelopen race.

Islam en Westerse waarden
Handhaving van de strikte scheiding tussen kerk en staat, dat is natuurlijk een goed te houden standpunt. Ook kun je als rechtse partij bewaar maken tegen “doorgeslagen en geldverslindende diversiteits- en inclusietrainingen”. Het is wel strijdig met de eerder genoemde “dienstbare overheid en de menselijke maat”. Want moest niet de overheid “de eigen burgers weer gaan vertrouwen, en de publieke sector dienstbaarder worden”? Dan kunnen diversiteits- en inclusietrainingen geen kwaad.

Een goede zaak is het “Stoppen met het verdacht maken van onze instituties”. Maar, ho! Ik dacht eerst hier in te lezen dat de PVV moet stoppen de aanval in te zetten op rechters. Maar helaas gaat het om iets heel anders, want het gaat er om dat er “geen beleid (mag zijn) gericht op het tegengaan van ‘institutioneel racisme’”. Je zou zeggen dat, als je wil laten zien dat onze instituties betrouwbaar zijn, je overduidelijk moet kunnen aangeven dat je tegen institutioneel racisme optreedt. Overigens is de vraag waarom dit staat onder Westerse waarden en Islam. Valt het tegengaan van institutioneel racisme niet onder (huidige) westerse waarden? 

Stevige rechtse ingrepen
Zo staan het programma nogal veel stevig rechtse ingrepen die nogal eens botsen met andere uitgangspunten van de partij, of met het internationaal recht. Af en toe een interessant voorstel als “beperking van de toegang tot coffeeshops voor niet-Nederlanders”, hoewel ik vermoed dat het dus niet gaat om niet-Nederlands ingezetenen, maar dat een Nederlands paspoort nodig is. 

Net als bij andere rechtse partijen wordt ingezet op maatregelen tegen “zogenoemde woke-beweging en organisaties als Extinction Rebellion”, waarbij niets gezegd wordt over geweld door burgers als een AZC voorgesteld wordt. 

Voor milieumaatregelen moet je ook niet bij JA21 zijn. Denk aan “Behoud van vrijheid van autogebruik: verlaging van accijnzen, geen kilometerheffing en geen verbod op brandstofauto’s”. Rond het stikstofdossier is ook geen vooruitgang te verwachten: "JA21 staat pal achter de Nederlandse landbouw- en visserijsector". De wolf kan zijn borst natmaken, want “het dier is op geen enkele manier inpasbaar”. Ook voor kunst en cultuur zal JA21 weinig doen. “De sector kijkt al decennialang vanuit een links ideologische tunnelvisie naar de samenleving”. De partij wil liever Nederlandse tradities, taal en cultuuruitingen in de kunsten en geen subsidies.

Betaalbaarheid lijkt in orde
Met veel maatregelen die gewoon niet kunnen volgens geldend recht vallen de kosten van JA21 maatregelen ook veelal mee. De partij is daarnaast gericht op economische groei door ondernemers meer vrijheid te geven en bureaucratische regels te schrappen. Als de bewindspersoon voor overheidsefficiëntie zich wat minder richt op referenda en aan het werk gaat om inefficiënte regels te schrappen zal dat ook wel geld opleveren. Kortere loondoorbetaling bij ziekte en ontslagrecht versoepelen zal bij werkgevers enthousiasme losmaken.

De partij belooft geen huurverlaging zoals de PVV (eerder zal het beleid leiden tot verhoging). De partij wil wel met "een samenhangend pakket komen van maatregelen zoals fiscale stimulansen en creatieve eigendomsmodellen zoals huurkoop, om de acute woningnood voor jonge gezinnen te verlichten". Bij gezondheidszorg kiest JA21 voor het ongedaan maken van de voorgenomen verlaging van het eigen risico. In de gezondheidszorg maakt de partij niet de indruk echt het verschil te willen maken, wel de groei wat in te perken.

Rondom de betaalbaarheid wijkt JA21 duidelijk af van de PVV. Als je voor de PVV stemde vanwege het asielbeleid kun je beter inderdaad overstappen op JA21. Ik vermoed dat de doorrekening door het CPB geen problemen zal opleveren.

Al met al levert JA21 een stevig rechts programma dat helaas niet voldoet aan hun eigen motto van verantwoordelijkheid nemen met realistische plannen.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen (van de concepten):
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen en te regeren
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma JA21: hier: Onhaalbaar, rechts, met interessante punten
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma BBB: hier: Wij moeten zelfvoorzienend zijn, maar het buitenland niet
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

PvdD: Fundamenteel anders, maar met veel verboden en duur

Voor een partij die zo voor de lange termijn gaat met fundamentele keuzen is de eerste zin verrassend. “Deze verkiezingen komen geen dag te vroeg. Terwijl mensen snakken naar echte oplossingen, wordt ons land gegijzeld door de vervuilende industrie, door grote ego’s en morele armoede”. Enfin. De Partij voor de Dieren wil een radicaal ander perspectief bieden. Dat maakt de partij ook waar, zij het dat het financieel lastig rond te krijgen is en er erg veel gerichte verboden komen in plaats van gezamenlijke afspraken of prikkels om anders te kiezen en zo meer de samenleving mee te nemen.

5% BBP naar aanpak van klimaatverandering en natuurverlies
Interessant is dat de partij aansluit op een mechanisme dat vooral bij defensie nu veel aandacht krijgt. “We leggen wettelijk vast dat 5% van het BBP naar het bestrijden van de klimaat- en natuurcrisis gaat. Er zijn forse maatregelen nodig voor een samenhangende aanpak van de klimaatverandering en natuurverlies”. Ik heb al eens aangegeven dat het bedrag van 5% voor defensie moeilijk beargumenteerbaar is. Datzelfde geldt echter bij klimaatverandering en natuurverlies. Bij het stuk Defensie schrijft de Partij voor de Dieren “We kijken bij elke maatregel kritisch welke uitgaven nodig zijn om de verdediging van Europa op orde te krijgen en efficiënt te organiseren. Niet alle versterking van defensie hoeft fysiek in Nederland plaats te vinden. Ons land heeft weinig ruimte, er is een wooncrisis”. Gaat dat niet net zo goed op voor de 5% voor klimaataanpak? Kritisch kijken wat nodig is en efficiënt te organiseren?

Maar het is wel degelijk een onderscheidend punt. Het is inderdaad een radicaal ander perspectief. 

Dat zien we ook terug bij de Grondwet: “Rechten voor de natuur worden opgenomen in de Grondwet” En “Door het toekennen van grondrechten aan de natuur zal het belang van de natuur direct worden meegewogen in plaats van achteraf”. De rechter kan dan natuurregels afdwingen. Daarmee staat niet meer de mens centraal. Dit gaat verder dan GroenLinks-PvdA. Het meest waarschijnlijke scenario voor GroenLinks-PvdA zou eerder zijn te beginnen met pilots op lokaal of provinciaal niveau. Bijvoorbeeld door een specifiek natuurgebied (bijv. de Waddenzee, de Biesbosch of een bedreigde beek) rechten toe te kennen via een verordening. Het aanpassen van de Grondwet vereist een twee-derde meerderheid in twee opeenvolgende parlementen, wat zonder brede steun van andere partijen bijna onmogelijk is. Maar regeren en een meerderheid halen lijkt niet de wens van de PvdD.

Heel veel kleine punten, vooral verboden
Overigens staan er tussen de fundamentele keuzen ook kleine keuzen, vooral verboden. “We stoppen de verkoop van vogelvoer in plastic netjes” of “We verbieden het oplaten van met gas gevulde ballonnen”. Of “We verbieden de verkoop van sigarettenfilters”. “De verkoop van bestrijdingsmiddelen aan particulieren wordt verboden”. Ook komt er een verbod op reclames die schadelijk zijn voor het klimaat. Kindermarketing voor ultrabewerkt voedsel wordt ook verboden, las ik. Dat is een tegenvaller voor vleesvervangers die maar al te vaak ultrabewerkt zijn. Geen reclame dus voor vega-nuggets, maar aangezien vleesproductie schadelijk is voor het klimaat zal dat ook verboden zijn. Verder een verbod op het aanmeren en afvaren van commerciële cruiseschepen en superjachten in Nederland, energie-opwek door het verbranden van dierlijke en houtige biomassa, storten van bouwpuin, reclame voor Temu en Shein, het insemineren van dieren, veemarkten, oormerken en het kweken van insecten. Ik bestrijd overigens niet dat een verbod soms simpeler is dan een financiele prikkel. Denk aan verbod op nertsenfok en bio-industrie, maar er wordt wel erg snel veel verboden. 

Ten koste van economie
Je kunt de PvdD meestal niet, maar soms wel op wat populisme betrappen. “De frisdrank- en fastfoodindustrie verdienen grof geld aan het ziek maken van kinderen” Of “Huishoudens krijgen voorrang (bij de energieverdeling). Plannen voor megadatacenters worden niet goedgekeurd, want ze gaan ten koste van stroom voor huishoudens en publieke voorzieningen zoals scholen”. Overigens zal zo’n maatregel wel de creativiteit van het bedrijfsleven stimuleren om de stroomvoorziening meer in te stellen op gebruik wanneer de energie goedkoop is en op de bouw van batterijen. Op lange termijn zou dat goed kunnen zijn voor een concurrerende economie. Maar publieke voorzieningen boven economische kan op korte termijn nogal wat problemen verergeren.

Het programma deed mij soms denken aan dat van de SP. “Ons energiesysteem komt in publieke handen” schrijft de partij. Wel voegt de partij toe: “Omwonenden hebben zeggenschap over het soort opwekking en de locatie”. Minder markt, meer staat, èn meer coöperatief eigendom: “Coöperatief eigendom wordt gestimuleerd en de subsidieregeling coöperatieve energieopwekking (SCE) wordt uitgebreid”. Het voor PvdD duidelijk dat het economisch liberalisme is doorgeschoten. Ze kiest daarom anders.

Gezondheidszorg zonder marktwerking
De gezondheidszorg krijgt veel aandacht in andere hoofdstukken zoals over gifstoffen en afval, maar ook door meer groen in de buurt of buurtsportcoaches en sportvoorzieningen voor jongeren. Dat neemt niet weg dat de partij nogal wat geld wil besteden aan de gezondheidszorg. “We schaffen het eigen risico af. Ook zetten we vol in op samenwerking en preventie. We weren marktwerking in de zorg en willen ervoor zorgen dat zorgprofessionals fatsoenlijk betaald worden”. Wel wordt de inkomensafhankelijke bijdrage verhoogd.

Net als bij de SP komt er een zorgfonds met een uitgebreide dekking, ook voor mondzorg, fysiotherapie en (definitieve) anticonceptie. Daar staat een pittig prijskaartje tegenover. Hoe de groei van zorg beperkt kan worden zonder financiële prikkels blijft onduidelijk. Zoals ik bij GL-PvdA wees op verdwijnen van de wederkerigheid, zo gebeurt dat hier ook. Je ziet nu al dat mensen meer scans, meer zorg vragen dan nodig zou blijken als er een financiële prikkel zou zijn. Mensen stellen zich niet de vraag of iets nodig is als er geen prikkel is om jezelf in te perken en de kosten voor de samenleving in de hand te houden.

Hier is net als bij de SP het geloof te zien in afschaffing van marktwerking om kosten te verlagen.

Er wordt sterk gerekend op preventie en laagdrempelige voorzieningen, met buurtcoaches en wijkcentra waar mensen met vragen voor hulp terecht kunnen. Daarbij staat de samenwerking tussen gemeentes, welzijnsorganisaties, zorgaanbieder, vrijwilligers en naasten centraal. Zorg, begeleiding en ondersteuning zijn passend en er is maatwerk. Dat gaat heel erg veel kosten. Maar investeren in de buurt is hen niet genoeg. “Meer IC-bedden, apparatuur, en vooral meer personeel zorgen voor een algeheel betere zorg en kunnen een eventuele ziekte-uitbraak beter opvangen”. 

Er mag ook geen drempel zijn voor geestelijke zorg. “De GGZ wordt onderdeel van de zorg in elke buurt – zowel fysiek als digitaal toegankelijk. Het wegwerken van de wachttijden in de GGZ krijgt prioriteit.” Omdat hier ook weer marktprikkels uit den boze zijn zal dat vooral leiden tot meer vraag naar lichte zorg.

Niet slecht allemaal, wel heel erg prijzig. Ook prijzig is “We schaffen btw op alle groenten, fruit, granen, noten, peulvruchten en granen af”. Er zou wat mij betreft gezocht moeten worden naar effectievere en minder kostbare manieren. De maatregel zou de producten goedkoper maken, maar het effect is beperkt omdat de prijselasticiteit van deze producten laag is en de btw-verlaging waarschijnlijk niet volledig wordt doorberekend aan de consument (tenzij die vreselijke marktwerking stevig gestimuleerd wordt natuurlijk). Bovendien zou het veel extra kosten, juridische complicaties opleveren door afbakeningsproblemen tussen bewerkte en onbewerkte producten, en zou het vooral mensen met een hoger inkomen bevoordelen, wat de gezondheidseffecten beperkt houdt. 

Een effectieve preventieve maatregel is het stimuleren van vaccinatie. Maar dat mag dan niet te ver gaan van de PvdD. “Er komt geen vaccinatieplicht, ook geen indirecte”. Die vaccinatieplicht zit er toch al niet in. Ik vermoed dat “indirecte vaccinatieplicht”, slaat op QR-codes gebruiken zoals in de noodmaatregelen rond covid. Ook zal het gaan om vaccinatie bij kinderopvang bij gevaarlijk lage vaccinatiegraad, wat D66 en VVD voorstellen. Hier schaart de PvdD zich bij de christelijke partijen.

Liever een dak boven je hoofd dan een biefstuk op je bord
Net als andere partijen wordt stevig ingezet op meer woningen. Opnieuw wordt hier de marktwerking en de landbouw als veroorzaker van woningnood neergezet. Dat past bij het integrale denken van de PvdD.

De minister voor Volkshuisvesting maakt een Deltaplan wonen: zowel nieuwe woonruimte creëren, als bestaande woningen energiezuinig of energieneutraal maken. Om het creëren van woonruimte in goede banen te leiden, wordt een woonladder gebruikt. Allereerst wordt bestaande bebouwing slimmer benut. Denk aan het transformeren van kantoorpanden, het aanpakken van leegstand, het optoppen en splitsen van bestaande woningen en het stimuleren van doorstroming. Vervolgens wordt er waar dat kan - zonder de leefbaarheid aan te tasten - binnenstedelijk gebouwd. Tot slot zal bebouwing aan de rand van bestaande woonkernen plaatsvinden. Die ladder lijkt mij een goed idee. Waar de VVD vooral inzet op koopwoningen, zet de PvdD in op de huursector. Het woord koopwoning trof ik één keer “jonge gezinnen (moeten) een huur- of koopwoning (kunnen) vinden die bij hun gezinssituatie past”.

De Partij voor de Dieren kiest fundamenteel anders dan andere partijen. Of de oplossingen ook werken en binnen de EU mogelijk zijn, vraag ik mij af. Van het neoliberalisme slaat de partij wat door naar staat en collectief. Het geloof in de wijsheid van de overheid deed mij vaak denken aan de SP. 

De partij zal het programma niet laten doorrekenen, natuurlijk is het nogal radicaal, vooral is het héél erg duur.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen:
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen en te regeren
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma JA21: hier: Onhaalbaar, rechts, met interessante punten
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas