Is de vertegenwoordiging uit de regio's het hoogste goed?

 Het kabinet werkt aan een plan om 125 van de 150 Kamerleden voortaan op regionaal niveau te laten kiezen. Nederland wordt opgedeeld in twaalf provinciale kiesdistricten. Met meer regionaal gebonden vertegenwoordigers zijn de regio’s beter in de Kamer vertegenwoordigd. Dat plan heeft grote nadelen en lost niets op.

Het kabinet ziet een kloof tussen Randstad en de regio, tussen de stad en een platteland. Maar helpt deze manier? Zo zou Pieter Omtzigt misschien nooit in de Tweede Kamer hebben gezeten als dit al werkelijkheid was geweest. Was dat echt beter geweest voor Twente?

Overigens kunnen partijen nu al met regionaal verschillende lijsten komen. En deden de vertegenwoordigers die uit Groningen, Zuid Limburg en Twente kwamen het zo goed? Vraag de inwoners of zij zich goed vertegenwoordigd weten. Een volgende vraag is of mensen zich meer kunnen verbinden met een regionale kandidaat? Zouden pakweg de stemmers uit Rotterdam inderdaad niet op Wilders willen stemmen omdat hij uit Limburg komt?

Er is meer te verbinden met de kiezers dan alleen de regio
Het hele plan heeft eigenlijk maar één idee: de regio is ondervertegenwoordigd en het vertrouwen en de politieke binding wordt beter met regionale kandidaten. Het idee dat jongeren, lager opgeleiden of mensen met een specifieke achtergrond voor betere binding met de kiezers kunnen zorgen wordt weggegooid. En hoe moet dat als je in een grotere fractie een specialist wilt op juridische elementen, op onderwijs en op het gebied van zorg? Krijgen die wel een kans en is dat niet ook heel belangrijk? Want als op het gebied van zorg iets gebeurt, klinkt meteen dat er wel weinig mensen die bekend zijn met het zorgveld in de Kamer zitten. Dat gaat dus nog minder worden. Ondertussen kunnen NSC en BBB zoals gezegd regionaal nu al met eigen lijsten komen, ze willen echter dat alle partijen daartoe verplicht worden..

Ik zou wel wat andere verbeteringen willen zien. Minder versnippering, meer samenwerking om het land te besturen. Dit kan met de herinvoering van de lijstverbinding om restzetels bij een verwante partij te krijgen en instellen van een minimale fractiegrootte.

Minimale fractiegrootte
In Nederland heb je eenpersoonsfracties. Elk lid is dus meteen een fractie. Die eenpersoonsfracties hebben meestal niet de capaciteit om complexe dossiers op te pakken. Maar ze hebben op bepaalde dossiers een bijzonder eigen geluid. In andere parlementen moet je aan een aantal minimumeisen voldoen om een fractie te zijn. Je kunt gewoon stemmen, maar rechten, zoals spreektijd, moties en vragenrecht, commissiezetels, worden vervolgens alleen aan fracties toebedeeld. Dit is nu het geval voor het Europees, Franse, Duitse en Zwitserse Parlement. Het gaat versnippering tegen en stimuleert een houding van samenwerking. Partijen die klein zijn en een nieuw bijzonder geluid vertegenwoordigen kunnen bijdragen afstemmen met anderen. Maak je je belachelijk in het parlement, dan kun je uit de fractie gezet worden en veel mogelijkheden verliezen. Het combineert bestuurbaarheid met herkenbaarheid voor een diverse bevolking.

Lijstverbinding
De mogelijkheid van de lijstverbinding is verdwenen. Die had als voordeel dat partijen die met elkaar samenwerken meer kans hebben op het binnenhalen van een restzetel. Het gaat hier opnieuw om een kans om samenwerking te belonen. Ook hier zie je dat het de samenwerking bevordert zonder dat je de mogelijkheid beperkt om als kleine partij met een bijzondere inbreng een zetel te krijgen.

Kiezen tussen kwaden en dat mèt burgers
Tenslotte het grootste probleem met de politiek. Het is nodig dat er partijen zijn die mensen raken, meenemen, actief een rol laten nemen in het bestuur. De kiezer is klant geworden van de politiek: doe mij maar iets voor mijn regio of doe mij maar wat meer inkomen, maar garandeer ook toegankelijke zorg. Het is logisch dat de klant vaak teleurgesteld raakt. Politiek gaat juist over het integreren van  wensen tot consistent beleid en het betrekken van burgers bij moeilijke keuzen tussen kwaden. 

Gratis bier beloven is mooi, maar als je ook woningen wilt bouwen, goed onderwijs verzekeren, goede zorg betaalbaar houden en sterke defensie wilt èn bestaanszekerheid moet je ook kiezen tussen kwaden. Dat samen met je kiezers doen is pas echt belangrijk. De verantwoording gaat regionaal niet beter dan nu. Die verantwoording en betrokkenheid is pas echt noodzakelijk voor de democratie.

Niet alles kan: precies bij dat proces moeten de burgers betrokken worden.

Het belang van politieke partijen

 

Nu er op links gediscussieerd wordt over fusie of behouden van politieke partijen, vind ik het tijd om deze discussie te verbreden. Want is de functie van politieke partijen en wordt die functie nog wel voldoende vervuld?

Representeren, agenderen, besturen
Algemeen zien we overeenstemming over enkele van de functies: representatie, participatie, selectie, agendering, integreren en besturen. Ik heb er hier tien gepakt. De fusie die op links besproken wordt gaat alleen over de macht: de koers van Nederland van bovenaf beïnvloeden met een bundeling op links of juist door het werven van stemmen uit het midden. Eerder gaf ik al aan dat de aandacht voor democratische gezindheid verder gaat dan politieke partijen, maar dat maakt politieke partijen niet onbelangrijk.

Functie	Uitleg	Wordt nog vervuld?	Toelichting
1. Representatieve functie	Vertegenwoordig de belangen van burgers in het parlement	✅ Ja	Partijen vertalen wensen van kiezers naar beleid. Er is veel keuze en in het parlement komt een veelheid aan stemmen aan bod
2. Participatiefunctie	Burgers betrekken bij politieke activiteiten	⚠ Deels	Lidmaatschap en betrokkenheid nemen af
3. Rekruterings- en selectiefunctie	Selecteren en opleiden van politieke kandidaten	⚠ Deels	Partijen leveren politici voor bestuur en parlement. Twijfels over de selectie van bestuurders. Veel partijen hebben weinig ervaren kaders.
4. Agendafunctie (ook wel articulatie genoemd)	Politieke thema’s op de agenda zetten	⚠ Deels	Nog steeds zien we dat. Opvallend is dat de politiek niet meer het monopolie heeft. Wat buiten het parlement gebeurt is belangrijker. BBB is eigenlijk gestart als lobbygroep vanuit boeren en de industrie
5. Aggregatie en Integratiefunctie	Belangen bundelen in een partijprogramma om de koers van Nederland te bepalen	⚠ Deels	Door versplintering moeilijker. Wensenlijstjes zijn niet meer altijd gecombineerd met betaalsuggesties, zeker in het huidige kabinet waar partijen hun programma’s niet lieten doorrekenen (muv de VVD)
6. Communicatie- en verantwoordingsfunctie	Informeren van burgers over beleid en verantwoording over compromissen	⚠ Deels	Partijen leggen weinig uit over compromissen (bv. coalitieakkoorden). Populistische partijen (PVV, BBB, FvD) beschuldigen anderen zonder zelf verantwoordelijkheid te nemen.
7. Beleidsvoorbereidende functie	Meedenken over beleid en hervormingen	✅ Ja	Regeringspartijen doen dit via coalitieakkoorden. Helaas geeft het vorige punt aan dat de verantwoording tekort schiet
9. Oppositie- / controlerende functie	Controleren van de regering en alternatieven bieden	✅ Ja	Essentieel in een parlementaire democratie. Zeker op landelijk niveau nog steeds aanwezig. NSC werd er groot mee.
10. Socialisatie- en mobilisatiefunctie	Politiek bewustzijn en normen overbrengen, mobiliseren om te stemmen. Bevorderen democratische gezindheid	⚠ Minder	Wordt vaker gedaan via onderwijs en media dan via partijen zelf. Democratische gezindheid staat onder druk.

---

Wat zou dan belangrijk zijn als politieke partijen zich op nieuw moeten uitvinden? Ze zullen rekening moeten houden met:
• Individualisering: Burgers zijn minder verbonden aan één partij.
• Sociale media: Snelle opinievorming kan ondergeschikt raken aan zorgvuldig onderzoek naar de feiten
• Populisme: Partijen als PVV focussen op protest, niet op besturen.

Welke partij weet de functies nog goed te vervullen? De politieke partijen zijn het slachtoffer van de ontrouw van burgers. De stemmer is niet trouw en beloont geen consequente doorrekening. Intern tegenstrijdige wensen worden niet afgestraft, ja zelfs beloond: de PVV is daarvan een goed voorbeeld. Hoe neem je verantwoordelijkheid voor het bestuur? Hoe verantwoord je de compromissen die je sluit?

Je kiezers raken èn overtuigen: representeren integreren én mobiliseren
Wat mij opvalt is dat het nodig is dat een partij mensen raakt, meeneemt, actief een rol laat nemen in het bestuur. Bontebal doet dat goed, hij probeert consequent te zijn en mensen warm te maken zonder onhaalbare beloften te doen. Het lijkt wel of hij niet zegt wat zijn kiezers willen horen, maar echt moeite doet om zijn kiezers te overtuigen in moeilijke keuzen om een samenleving te krijgen die meer op gezamenlijkheid is gericht. Een combinatie van representatie, integratie en mobilisatie. Iets wat Rutte deed toen hij rond corona mensen moest overtuigen of verder terug Lubbers die aangaf dat het land ziek was, toen het aantal arbeidsongeschikten in Nederland maar bleef oplopen.

De verdedigers van de PvdA (Melkert cs) maar ook de verdedigers van een linkse fusie hebben dat beiden niet.

Welke partijen kunnen dit aan??

De wereld staat in brand, dus een fusie van GroenLinks met PvdA?

 

Het vreemdste bericht dat ik onlangs las was het bericht onder deze kop. “Duizenden leden van GroenLinks-PvdA willen per direct een fusie: ‘De wereld staat in brand, op wie wachten we?’” In onzekere tijden gaan populisten aan de haal met de bedreigingen. Niet nadenken, gewoon doen wat ik nu zeg, is een beetje de boodschap. Ik las ook al variaties op deze boodschap met iemand die zich boos maakte dat we in deze tijd mensen opleiden voor het bezorgen van boodschappen in plaats van de ambulance. Ook geleerd van de populisten.

Inderdaad staat de wereld in brand. Oekraine wordt bedreigd door Rusland en Trump kiest de kant van Rusland door Oekraine onder druk te zetten. Burgers leven wereldwijd vaker onder een streng autoritair regime. Het aantal landen dat zeer ondemocratisch is, is de afgelopen jaren opgelopen van 23 landen naar 47 landen in 2024, zo blijkt uit de jaarlijkse democratie-index van The Economist.

Is een roep om sterkere linkse partijen dan het antwoord? Ik zou juist zeggen van niet. Misschien is juist de gedachte dat je gewoon landelijk anders moet stemmen om de wereld te redden wel precies de verkeerde!

De oorlog in Oekraine begon met Russisch gerommel, politieke beïnvloeding, nepnieuws en het steunen van pro-Russische politici. Dat gebeurt in andere landen ook. En wat brengen die partijen? Eigenlijk hetzelfde als altijd: stem op ons en er bestaan geen keuzen tussen kwaden meer. Dat klinkt natuurlijk aanlokkelijk en Wilders haalt er hoge percentages mee. Kan een bijeenvegen van GroenLinks en PvdA dat doorbreken? Ik zou zeggen: begin met het bevorderen van democratische gezindheid en ervaring op te bouwen om te leren kiezen tussen kwaden.

Wat kan wel?

Meer samen besluiten door de mensen zelf
Meer burgerparticipatie kan een waardevolle bijdrage leveren aan het tegengaan van ondemocratische tendensen. Het is niet per se het enige of beste antwoord. Burgerparticipatie kan het vertrouwen in democratische instellingen vergroten, de betrokkenheid van burgers verhogen en zorgen voor meer inclusieve besluitvorming. Het kan ook helpen om beleid beter af te stemmen op de behoeften van de bevolking. Maar niet alle burgers hebben dezelfde mogelijkheden of motivatie om deel te nemen. Eerder schreef ik dat ook maatregelen voor meer grip op het eigen leven nodig zijn. Natuurlijk blijft de vertegenwoordigende democratie ontontbeerlijk, laat daar geen misverstand over bestaan. 

Versterking van democratische instituties
Versterking van democratische instellingen blijft belangrijk. Het versterken van transparantie en verantwoording binnen overheidsinstellingen kan helpen om corruptie en machtsmisbruik tegen te gaan. Je moet als burger kunnen zien of de beloften door populistische partijen waargemaakt worden. Een vrije en onafhankelijke pers is cruciaal voor het controleren van machthebbers en het informeren van het publiek. Vooral lokale nieuwsvoorziening en lokale journalistiek zijn in het gedrang. En wat weerhoudt het kabinet toch van een lobbyregister??

Educatie en bevorderen van mediawijsheid
Educatie en bewustwording is nodig nu mensen te gemakkelijk denken dat democratie alleen gaat om het halen van de meerderheid of zelfs maar de grootste partij worden. Het bevorderen van democratisch burgerschap en kritisch denken via onderwijs kan mensen helpen om deel te nemen aan democratische processen. Het verbeteren van mediawijsheid is onontbeerlijk om desinformatie en manipulatie te bestrijden. Gezien de voorgeschiedenis van Rusland in Oekraine is dat urgenter dan de defensieuitgaven naar 3 of 4% te brengen.

Scheiding der machten
Uit de acties van Trump blijk dat het versterken van de scheiding der machten nodig is. Op sommige momenten is de gewoonte wel om je als politiek niet te bemoeien met de rechter of burgers voldoende ruimte te bieden om zich te verdedigen, maar een gewoonte kan veranderd worden. Het begint met politici die de rechters als (D66-) vijand zien.

Bestrijden ongelijkheid
Economische en sociale ongelijkheid kan leiden tot politieke ongelijkheid. Het aanpakken van deze ongelijkheden kan helpen om democratische processen eerlijker te maken. Daarbij heeft de WRR gewaarschuwd dat een focus op de grip die mensen ervareneffectiever kan zijn dan alleen te denken vanuit het domein van inkomen of van zorg. Voor mensen is hun leven ook niet gesplitst in domeinen.

Tegengaan polarisatie door bevorderen sociale cohesie
Tenslotte kan het bevorderen van sociale cohesie en wederzijds respect polarisatie verminderen en het democratisch debat versterken. Waarbij we mogelijk weer aankomen bij nummer 1: samen besluiten over je wijk en je werk helpt om elkaar te zien als mens.

Ik ben geen lid van een politieke partij. Ik zie de oplossing niet in een fusie van partijen zodat alle Wilders-kiezers en Forum voor Democratieleden plotseling niet meer voorstanders zijn van autocratische oplossingen en niet meer meegaan in populisme. 

Maar de boodschap van de actiegroep RoodGroen haalde wel de krant natuurlijk, want wie wil niet actie ondernemen als de wereld in brand staat?

Vrede in Oekraïne: Wat deed Trump goed?

 We kunnen Trump een idioot noemen, we kunnen boos op hem zijn, maar laten we eerlijk blijven: hij weet hoe hij moet onderhandelen. Dus in plaats van ons op te winden, kunnen we misschien iets van hem leren.

Weet wat je wilt en ken je doelen

Wij denken misschien dat Trump vrede nastreeft, maar dat is een misvatting. Zijn werkelijke doel? De belangen van de VS beschermen en vooral: geld binnenharken. Wat doet hij slim? Hij blijft het woord "vrede" roepen, ook al is dat niet waar hij op uit is. Daarmee bespeelt hij de publieke opinie.

Ken de belangen en de BOZO's

Bij onderhandelingen draait het niet om wat mensen zeggen, maar om wat ze echt willen. Trump begrijpt dat als geen ander. Oekraïne is afhankelijk van Amerikaanse defensiehulp en heeft zonder steun geen goede uitweg (hun "Beste Optie Zonder Overeenkomst", oftewel BOZO, is rampzalig). Rusland daarentegen kan de oorlog nog een tijdje uitzingen met steun uit China en Noord-Korea. Overigens zeggen sommige deskundigen dat de Russen ook op hun einde lopen. Hun BOZO? Doorvechten en nog meer land innemen. Dus wie heeft de zwakkere onderhandelingspositie? Juist, Oekraïne. En daar richt Trump zich op. Hij heeft deze positie vandaag ook verder verzwakt.

Slim? Meedogenloos, maar effectief.

Alle inzichten op tafel, maar niet voor iedereen

Trump speelt een dubbelspel. Hij onderhandelt niet voor vrede, maar voor Amerikaans gewin. Hij voert twee gescheiden gesprekken: met Rusland kijkt hij of sancties kunnen worden opgeheven zonder gezichtsverlies, terwijl hij met Oekraïne onderhandelt over de prijs van Amerikaanse steun. Let wel: het gaat hem niet om vrede, terwijl wij het hebben over vredesbesprekingen zonder Oekraïne.

Rusland weet niet wat hij met Oekraïne afspreekt en vice versa. Resultaat? Trump heeft meer informatie dan alle andere partijen. Slim!

In theorie leer je dat je bij onderhandelingen "zacht op de relatie, hard op de inhoud" moet zijn. Trump draait dat om: hij is keihard op de relatie en gebruikt intimidatie als tactiek. Hij is hard op de inhoud en hard op de relatie. Dat leidt tot rancune, en daar gaat de VS op termijn last van krijgen.

Verwachtingen temperen: de kunst van het weggeven

Omdat Trump niets geeft om eerlijkheid, soevereiniteit of internationaal recht, heeft hij de verwachtingen van Oekraïne direct bijgesteld: een vijfde van het land gaat naar Rusland. Dat is een harde boodschap, maar zakelijk bekeken is het een duidelijke onderhandelingszet. Sterker: zijn kiezers vinden dat hij niets heeft ingeleverd.

Toch maakt hij hier een cruciale fout. De regio die hij opgeeft, zit vol met zeldzame metalen - meer dan in de rest van Oekraïne – van onschatbare waarde. Een betere zet was geweest om de Donbas een soort niemandsland te maken voor concessies of eerst concessies te vragen alvorens het op te geven. Nu heeft hij Rusland gratis en voor niets een pot goud cadeau gedaan. Dom? Ja. 

Anderen het werk laten doen

Trump speelt het slim door Europa de verantwoordelijkheid voor de lange termijn te geven. De VS had ooit samen met Rusland Oekraïnes veiligheid gegarandeerd in ruil voor het inleveren van kernwapens (Boedapest-memorandum, 1994), maar laat die belofte nu los. Europa moet nu maar zelf oplossingen zoeken. Strategisch slim, maar schadelijk voor de reputatie van de VS.

Op de lange termijn kan dit Europa sterker maken en minder afhankelijk van de VS. Voor Amerika een slechte zet, want waarom zou iemand de VS in de toekomst nog op hun woord vertrouwen?

Beeldvorming en mediatactiek

Trump weet hoe hij het narratief naar zijn hand zet. Neem het wegsturen van Zelensky: een meesterzet. Hoewel Zelensky de VS talloze keren heeft bedankt, heeft Trump bij zijn achterban ingeprent dat Zelensky ondankbaar is. En zo wordt bij het Amerikaanse publiek langzaam vergeten dat Oekraïne ooit kernwapens opgaf in ruil voor Amerikaanse bescherming. Slim? Absoluut. Eerlijk? Niet bepaald.

De vakantieverkoper-strategie

Trump is als die sluwe verkoper op een toeristische markt. Jij wil een shirtje, hij doet alsof hij het absoluut niet voor jouw prijs kan verkopen en draait zich weg. Plots zit jij in de vragende positie. Misschien heb je het shirtje zelfs nódig – het is koud en je bent doorweekt. Uiteindelijk koop je het alsnog, tegen zijn voorwaarden.

Maar je vertelt iedereen die je kent om nooit meer bij die verkoper terug te komen. Dat is precies wat er met Trump en de VS gebeurt. Hij haalt op korte termijn winst binnen, maar op lange termijn schaadt hij Amerika's reputatie.

Conclusie: slim of kortzichtig?

Trump gebruikt harde, meedogenloze onderhandelingstechnieken die op korte termijn resultaat opleveren. Maar de geopolitiek is geen vakantieverkoop. Landen hebben een geheugen. Europa en Oekraïne zullen deze lessen niet vergeten. Over een paar jaar zit er misschien een andere president in het Witte Huis, maar de schade aan de geloofwaardigheid van de VS is blijvend.

En dat zal Amerika op de lange termijn duur komen te staan. Het moet onze strategie zijn hem dat nu al in te wrijven.

Uitvoerbaarheid waar Faber voor tekende

 “Voor het vertrouwen van de burger in de overheid en de democratische rechtsstaat is cruciaal dat wetten deugen en uitvoerbaar zijn, en dat de overheid zelf de wetten naleeft en zich betrouwbaar toont.”

Dat zeg ik niet, dat staat in het regeerakkoord waar Faber voor getekend heeft. Hoe staat het er mee nu de strenge asielwetten volgens de RvS niet effectief en niet uitvoerbaar zijn? Faber gaat echter niets veranderen aan de wet.

Toch was het advies niet mis te verstaan, de RvS ziet geen onderzoek waar uit blijkt dat het zal werken.  “Er zijn daarentegen wel duidelijke aanwijzingen dat bepaalde maatregelen juist zullen leiden tot een verhoging van de belasting van de asielketen. Verschillende maatregelen zullen ertoe leiden dat de IND meer en ook bewerkelijkere beslissingen moet nemen. Over deze beslissingen zal ook meer geprocedeerd worden, wat de druk op de rechtspraak verhoogt. Wanneer procedures langer duren, verblijven mensen bovendien langer in de asielopvang.”

Overigens was er kort tijd om te reageren, maar uit de consultatiereacties blijkt dat de IND, de Rvdr en ABRvS de alarmbel luiden over de uitvoeringsconsequenties

Of heeft Faber over dat ene zinnetje in het regeerprogramma heen gelezen?

Dat lijkt mij niet.

Ik heb gekeken wat er staat over uitvoerbaarheid in het regeerprogramma en je kunt je niet voorstellen dat haar wet ingediend kan worden. Daar heeft PVV minister Faber voor getekend. Hier enkele citaten uit het Regeerprogramma: 

Zou ze er overheen kunnen lezen?

“Voor sommige oplossingen is geen nieuw beleid nodig. Maar is dit wél zo, dan komt nieuw beleid tot stand met oog voor haalbaarheid en uitvoerbaarheid.”

“In de komende periode worden verschillende uitvoeringstoetsen gedaan om de financiële (en uitvoerings-)consequenties van de maatregelen in kaart te brengen voor de uitvoering in de keten.”

“Dit kabinet zet in op zorgvuldige, haalbare en uitvoerbare (Europese) wetgeving, investeringen in brede maatschappelijke dialoog, draagvlak en een slagvaardige uitvoering.”

“- bij nieuwe regelgeving de keuzes (politiek en bij de uitvoering) en consequenties beter in beeld te brengen;”

“Bij de onderliggende maatregelen zijn draagbaarheid, haalbaarheid en uitvoerbaarheid essentiële randvoorwaarden.”

“Een van de fundamenten van de democratische rechtsstaat, is de gebondenheid aan democratisch tot stand gekomen wet- en regelgeving die door rechters wordt getoetst. Het is dus van groot belang dat wetten begrijpelijk, uitvoerbaar en doenbaar zijn voor mensen en in de praktijk werken zoals de bedoeling is”

“Departementen, medeoverheden en publieke dienstverleners zorgen voor een betere aansluiting tussen beleid en uitvoering”

“Hierbij is de goede uitvoerbaarheid randvoorwaardelijk”

“.. rekening houdend met wat haalbaar en uitvoerbaar is”

“Mede vanwege de structurele arbeidsmarktkrapte moeten ambtenaren beleid maken dat goed uitvoerbaar is”

Als de uitvoerbaarheid van de asielwetten niet in orde is, lijkt mij wijziging of intrekking logisch.

P.S. Hier het regeerprogramma, nog nooit stond er in een regeringsprogramma zo veel over de uitvoerbaarheid.

Vertrouwen, welvaart en de invloed van Trump

 Vertrouwen kun je niet makkelijk aanwijzen als doorslaggevende factor in de economie. Eerder telt geld, productiviteit, marktmacht, innovatie. Juist in Nederland moeten we weten dat vertrouwen juist wel de doorslaggevende factor is. Het vormt de basis van samenwerking tussen bedrijven, consumenten en financiële instellingen.

Vroeger deden groepen mensen alleen zaken met mensen die ze kenden. Dat beperkte het economisch verkeer en zorgde dat mensen niet leerden van anderen. Nederland weet als geen ander land dat handel drijven niet kan zonder vertrouwen. Nederland verdiende juist geld door betrouwbaar te zijn. Daarom wilde mensen wel handel drijven met de Nederlanders (ook al waren ze bot en dreven ze je tot het uiterste).

Vertrouwen droeg bij aan de rijkdom van Nederland
De oprichting van de Amsterdamsche Wisselbank in 1609 zorgde voor stabiliteit in de handel. Handelaren vertrouwden erop dat de bank hun deposito's veilig hield, Dit zorgde ook dat internationale betalingen efficiënter werden. De bank verloor het vertrouwen toen in 1794 naar buiten kwam dat de Amsterdamse Wisselbank voor miljoenen guldens illegaal blanco krediet had verstrekt aan de VOC en de stad Amsterdam. Je niet houden aan regels luidt op termijn de val van de bank in.

Stel je voor dat niemand meer vertrouwen heeft in de bankensector. De bankrun, laat zien hoe belangrijk vertrouwen is voor de stabiliteit van een economie. Consumenten zouden massaal hun geld opnemen, bedrijven zouden geen toegang meer hebben tot financiering en de hele economie zou in een neerwaartse spiraal belanden.

Maar denk ook aan het recht. Een duidelijke en betrouwbare juridische infrastructuur draagt bij aan het vertrouwen in economische transacties. Nederlandse rechters stonden bekend om hun rechtvaardige en voorspelbare beslissingen. Hierdoor durfden handelaren langeafstandstransacties aan te gaan zonder angst voor willekeurige annuleringen of misverstanden.

Denk bij vertrouwen ook aan verzekeringen. De maritieme handel bracht aanzienlijke risico's met zich mee, zoals piraterij en schipbreuk. Verzekeringsmaatschappijen uit steden als Rotterdam en Amsterdam boden oplossingen waardoor ondernemers niet meteen failliet gingen. Dat vergrootte het vertrouwen in internationale handel.

De aandelenmarkt is ook gebaat bij vertrouwen. Bedrijven doen hun uiterste best om betrouwbaar en voorspelbaar te zijn, dan kunnen ze geld ophalen van investeerders. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden stond bekend om zijn relatief stabiele politieke klimaat en economische voorspoed. Deze stabiliteit gaf investeerders vertrouwen dat hun geld niet plotseling door de staat zou worden onteigend, zoals in sommige andere Europese landen gebeurde. Dit vertrouwen was een belangrijke stimulans voor het succes van de aandelenmarkt.

Vertrouwen in tijden van Trump
Een economie functioneert doordat miljoenen transacties plaatsvinden tussen mensen die elkaar vaak niet persoonlijk kennen: ze maken deals! Consumenten die online aankopen doen vertrouwen op het bedrijf om te leveren en een betrouwbaar juridisch systeem om het bedrijf dat dit niet doet aan te pakken. Zonder dat vertrouwen zouden economische relaties wankelen of zelfs volledig instorten.

Dit vertrouwen wordt momenteel in een hoog tempo afgebroken in de VS. In Canada, Mexico en de VS weten ze niet of Trump nu wel of niet met invoerheffingen komt. Stel je voor dat je wilt investeren! Dan weet je niet waar je aan toe bent. Zou je niet liever investeren in een stabiel land waar je weet wat de regering zal doen? Willen de Canadezen eigenlijk nog wel Amerikaanse producten kopen?

Als de president van de VS maatregelen neemt die overduidelijk strijdig zijn met verdragen, de grondwet of gewone wetten, kun je dan wel vertrouwen op de de VS? Als de president hooligans die met geweld het Capitool bestormen gratie geeft, kun je dat land dan nog vertrouwen? Wat als hooligans jouw bedrijf aanvallen omdat Trump niet blij is met je bedrijf? Als de VS een NAVO verdrag heeft getekend en tegelijk niet uitsluit een ander NAVO land binnen te vallen om het grootste eiland ter wereld in te nemen?

Terecht maken we ons hier zorgen over het vertrouwen in de overheid, maar hier in Nederland hebben we het nog goed getroffen!

Vertrouwen is financieel aantrekkelijk
Vertrouwen is de onzichtbare kracht die de economie draaiende houdt. Het zorgt ervoor dat consumenten kopen, bedrijven investeren en financiële markten functioneren. Zonder vertrouwen stagneert de economie, met alle gevolgen van dien. Door te investeren in transparantie, ethisch handelen en technologie kunnen bedrijven en overheden bijdragen aan duurzame en stabiele economische groei. Lees er over in het boek van Francis Fukuyama "Trust; the social virtues and the creation of prosperity". Uit 1996, maar misschien juist nu weer actueel.

Natuurlijk is er verontwaardiging over Trump en zijn gebrek aan ethiek. Maar uiteindelijk is vertrouwen niet alleen een morele kwestie, maar ook een economische noodzaak. Dat gaan ze in de VS nog voelen.

Participatie: Wie doet er mee?

De WRR gaf al aan dat mensen die minder competenties hebben en minder grip hebben op hun leven, minder geneigd zijn te participeren en meer geneigd zijn te kiezen voor een autocraat als leider (in Grip). Dat is slecht nieuws voor de mensen die er aan werken mensen meer mogelijkheden te geven om te participeren. Want dat suggereert dat de participanten afwijken van de gemiddelde kiesgerechtigde. Wat doen we daarmee? 

Minder vertrouwen, minder participatie
Dat mensen die minder vertrouwen hebben in instituties minder participeren is ook wel mijn ervaring: deelnemers zijn wat vaker hoger opgeleid, zijn meer betrokken bij de politiek en maatschappelijke kwesties, zijn wat ouder en hebben vaker vertrouwen in de gemeente. 

Dat kan je proberen tegen te gaan met loting in burgerberaden, waarbij je de oudere mannelijke 65+er loot tegen andere mannelijke 65+. Dan krijg je een betere representatie in leeftijd, opleiding en sekse. Maar vooral het vertrouwen in instituties is lastig te checken. En dat geeft nogal een vertekening. Dat is dus niet genoeg.

Wat zouden we daar aan kunnen doen?
1. Werk met een Combinatie van intensieve trajecten met een kleine groep die sterk betrokken is, met stemmogelijkheden. Denk aan buurtvouchers: iedereen in de buurt krijgt vouchers waarmee ze kunnen stemmen op projecten voor de buurt die in kleinere groepen zijn voorbereid. Mensen die minder gemakkelijk meedoen en meediscussiëren kunnen dan gewoon stemmen. Mensen die meer participeren kunnen meedoen om de projecten vorm te geven. Participatie èn stemmen.

2. Doe meer met collectieve actie. Burgerinitiatieven en coöperaties zijn beter geworteld in de buurten dan de overheid. Neem hen mee in de participatietrajecten. Bij projecten rond de buurt zal er meer vertrouwen zijn in organisaties die in de buurt bekend staan als betrouwbaar en toegankelijk.

3. Maak makkelijk toegankelijke hulp- en steunpunten dichtbij de leefomgeving van burgers. Zodat ze de betreffende ambtenaren leren kennen en weten wat die doen. Deze ambtenaren kennen de bewoners en de bewoners kennen hen.

4. Werk met ABCD: asset based community building. Daarbij kijk je niet eerst wat een gemeente wil in een buurt, maar zoek je samenwerking met mensen met talenten en werk je vanuit de kracht die in de buurt aanwezig is. De buurt bepaalt dan de buurtagenda. De kracht in de buurt heeft dan invloed op de projecten en mensen zich eerder mede-eigenaar voelen van projecten. Mensen participeren wel, maar niet per sé met de gemeente! (Dit is echt een knaller!)

5. Participatief begroten is een heel concreet en laagdrempelige manier om mensen te betrekken. Hoe concreter, des te makkelijker het is om mee te doen. Probeer het eens niet als gemeente te organiseren, maar met organisaties uit de buurt.

6. Zorg ervoor dat de representatieve democratie goed blijft functioneren naast participatieve trajecten. Voor mensen die niet de tijd of competenties hebben om effectief te participeren, is het belangrijk dat er competente volksvertegenwoordigers zijn die hun belangen behartigen. Dit zorgt ervoor dat ook de stem van deze groep gehoord wordt.
Vergader vaker in de buurt zodat mensen kunnen zien hoe de gemeenteraad werkt en werk met buurtschouwen om door de buurt lopend problemen te zien en aan te geven wat de gemeente er wel en niet aan kan doen. Stel niet de vraag wat moet de gemeente doen, maar de vraag: wie doet wat? 

Het is belangrijk te erkennen dat sommige groepen burgers meer gebaat zijn bij een goed functionerende representatieve democratie, terwijl andere groepen baat hebben bij meer participatieve trajecten. Dat vergeten mensen met veel behoefte aan participatie nog wel eens.

Gezond verstand als tegengif

Ophef is inmiddels allesbepalend in de politiek. Daarom is gezond verstand vaak ver te zoeken. Gezond verstand is het vermogen om logisch na te denken, praktische beslissingen te nemen en situaties realistisch in te schatten. Denk aan Hollandse nuchterheid en pragmatisme in plaats van academische kennis of specialistische expertise. Eigenlijk is het iets waar wij leken met zijn allen voortdurend een beroep op moeten doen.

We gebruiken het in ons dagelijks leven. Waarom niet als we reageren op politieke ophef? Door het misbruik dat gemaakt wordt van onze woede. 

In de hedendaagse politiek lijkt gezond verstand (bewust) verdrongen door emoties, sensatie en polarisatie, niet alleen in de VS. Sociale media helpen hierbij en verdienen er aan: algoritmes belonen extreme standpunten en ophef, terwijl genuanceerde meningen naar de achtergrond verdwijnen. Politieke debatten worden daardoor een strijd om likes, in plaats van een dialoog over de toekomst.

Het gevolg: veel meer het korte-termijndenken. Politici voelen zich gedwongen snel en spectaculair te reageren op de waan van de dag, vaak zonder oog voor de complexiteit van het probleem of de gevolgen op lange termijn. Het zijn reacties zonder gezond verstand dat vraagt: “Wat is hier echt aan de hand?” en “Wat helpt ons?” en “Als we dit doen, wat gebeurt er dan?”. Terwijl maatschappelijke problemen juist schreeuwen om bedachtzame en structurele oplossingen.

Wat is goed voor de samenleving?
Gezond verstand in de politiek draait om het vermogen om de kern van een probleem te zien en daarop te handelen, zonder afgeleid te worden door ruis. Dit vraagt om logisch denken en betrokkenheid: wat is goed voor de samenleving als geheel?

Kijk naar immigratie. Het is verleidelijk om je te laten leiden door extremen: aan de ene kant pleidooien voor volledige open grenzen, aan de andere kant een afwijzing van alle nieuwkomers. Dat geeft ophef en woede over en weer. De werkelijkheid is ingewikkelder en eigenlijk weten we dat best. De politiek moet ruimte bieden voor humaniteit en bescherming van vluchtelingen, terwijl tegelijkertijd rekening wordt gehouden met draagkracht, sociale cohesie en integratie.

Heftig debat zit samenwerking in de weg
Dan is een heftig debat leuk voor de sociale media. Maar een oplossing met samenwerking tussen werkgevers, werknemers, vluchtelingenwerk en andere betrokkenen komt niet tot stand. Je zou bij uitstek moeten samenwerken met werkgevers die nu veel migranten binnenhalen zoals de land- en tuinbouw. Je kunt vertegenwoordigers uit wijken betrekken waar integratie al langer een groot probleem is. Je kunt jeugd- en sportverenigingen betrekken en vrijwilligersnetwerken. En denk aan de woningcorporaties en hun praktijkervaring en gezond verstand. 

Met het klimaat kun je vasthouden aan een geruststellende afwijzing van de wetenschap, of onrealistische verwachtingen naar voren brengen over een onmiddellijke oplossing. Het probleem vraagt om een langetermijnaanpak waarin zowel economische belangen als milieudoelen worden meegenomen. En weer: dat weten we best.

De kracht van gezond verstand biedt de bereidheid om samen te werken en pragmatische compromissen te sluiten, zonder de kernwaarden van rechtvaardigheid en solidariteit uit het oog te verliezen. Dan kan je met elkaar in gesprek. De menselijke maat komt terug. Het gaat uiteindelijk om mensen. Daardoor zie je dat in burgerberaden gezond verstand komt bovendrijven.

Gezond verstand als tegengif voor ophef
In tijden van ophef is gezond verstand een tegenwicht dat stabiliteit en vertrouwen kan herstellen. Dit betekent niet dat je emoties of zorgen van burgers moet negeren – integendeel.  Luisteren en empathie tonen is een essentieel onderdeel van gezond verstand.

Maar waar ophef emoties uitvergroot, helpt gezond verstand om die emoties te kanaliseren naar constructieve actie. 

Overigens wordt ook gezond verstand net als fatsoen geclaimd door extreem rechts. Melonie won in Italië met haar "buon senso" en ook Trump sprak over gezond verstand om vervolgens zich te baseren op woede, wraak, emotie en nepnieuws. 

Rule rebellion en fatsoen

 Het klinkt natuurlijk leuk: “Your break, your rules” of “Break the rules”, of “just do it” zoals je in reclames ziet. Jij maakt het zelf wel uit. Boeken die uitleggen dat jij je eigen regels mag maken zijn populair. Jij maakt ook zelf wel uit of je het waard bent (Ja! zegt de reclame). Dat individualisme spreekt veel mensen aan (mij ook). Je mag je gevoel volgen, je mag het zelf wel uitmaken. Maar wat zijn dan de overblijvende sociale normen voor het geheel? Om het burgerlijk te zeggen: wat is fatsoenlijk? Hoe hoort het eigenlijk?

Nieuwe regels
Als je rondkijkt zie je dat wat als de sociale norm wordt gezien, steeds meer uit elkaar gaat lopen tussen links en rechts. Neem regels voor veilige werkomgeving: proberen te voorkomen dat mensen gepest worden. Die zie je in steeds meer bedrijven opkomen. Gemeenschappelijk daarin is rekening houden met de gevoelens van anderen.  De oude vanzelfsprekendheid wordt ter discussie gesteld. Seksuele toespelingen die maar doorgaan, kunnen niet meer afgedaan worden als een geintje. Persoonlijk vind ik dat niet per sé links, eerder midden of gewoon fatsoenlijk.

Maar ook iets als: ga eerst in gesprek voor je een klacht indient. Betrek belanghouders bij beleid. Vraag mensen wat ze zelf willen. Praat een ruzie uit in plaats van je vuisten te gebruiken. Met een terugslag: er wordt geklaagd dat wat vroeger kon, nu ineens niet meer kan, zoals dat seksuele geintje.

Nieuwe regels op rechts?
Maar op Facebook wordt de regel juist dat je je mag uiten zoals je wilt, beledigen is een voorbeeld van de vrijheid van meningsuiting. Iets dat lijkt op woke mag juist niet. Het is juist goed om te zeggen waar het op staat. “Geert Wilders zegt waar het op staat!” Of: “Dat moet ook maar eens gezegd worden!” Met als extreme uiting die van Trump: “Just grab em by the pussy”. De norm wordt juist de tere ziel aan te pakken of hardop te zeggen wat iedereen denkt. (Even vergeten dat wat mensen denken misschien helemaal niet klopt, zoals de asielcrisis).

Mijn favoriete columnist Floor Rusman wees er in de NRC (snowflakes-en-kooivechters) al op dat er mogelijk een verband is tussen de regels voor een veilige werkomgeving en de verruwing in de internationale politiek: “Geen van beide accepteert nog algemene, door anderen bepaalde grenzen.”

Nu de kerk niet meer de regels maakt, maakt iedereen zijn eigen regels. Discussie over regels is natuurlijk goed: “Waarom deden we eigenlijk altijd zo?” of  “Welk doel wilden we daarmee bereiken?” en "Het kan toch anders?". Dat biedt vernieuwing en ruimte voor wie tegengewerkt werd. 

Maar ook wordt gedrag (met terugwerkende kracht) afgekeurd of goedgekeurd om te komen tot nieuwe normen. Waar vroeger de ogen werden gesloten, kan dat nu niet meer of is dat juist geen probleem meer.

Gezamenlijke fatsoensnorm
Wat steeds meer blijkt te ontbreken is het streven naar gezamenlijke regels tot een algemene sociale norm. Het worden meer normen voor de eigen bubbel. XR gebruikt geen geweld, Palestijnse betogers zijn daar niet eenduidig over en boeren keuren het goed. Geen stijl maakt reclame dat ze daar "nodeloos kwetsend" zijn.

Vooral op extreemrechts is geen norm te bekennen. Het verzet tegen woke wordt neergezet als verzet tegen doorgeschoten linkse invloeden. Maar er komt geen beeld van wat dan de nieuwe sociale normen van rechts zijn. Tenzij dat "grab em by the pussy" is. Kortom: er is geen beeld meer van wat fatsoenlijk is volgens rechts.

Burgerlijk fatsoen
Ik betrapte mij er op dat vroeger een oproep tot fatsoen voor mijn gevoel voor rechts stond. Denk aan het rechtse Nederlands Appèl met Ridder van Rappard, een autoritaire houwdegen. Deze kwam met een lijst voor fatsoen in 1971. Hij haalde geen zetel. 

Het kan verkeren. 

Nieuwe oproepen tot fatsoen komen nu als links over. Want extreemrechts maalt niet om fatsoen.

Waarom scoort die korte termijn zo en telt het resultaat niet?

 De politiek is steeds meer gericht op de korte termijn en minder op resultaten. Denk aan de noodwet waarbij het omzeilen van het parlement belangrijker leek dan een degelijke wetgeving die niet bij de eerste de beste rechter sneuvelt. Het klinkt zo leuk en snel en daadkrachtig de zaken aan te pakken. Waar komt dat vandaan en waar moet dat heen?

Resultaten tellen niet als angst regeert

Bij Trump zie je het ook en maar al te vaak volgen wij de VS in afgezwakte vorm. Er is veel angst voor illegalen, die eten namelijk huisdieren op. 

Trump gaat daarom de grootste deportatie ooit van 11 miljoen ongedocumenteerden organiseren. Het leverde hem kiezers op. Maar wat gebeurt er als hij dat doet? Dat is veel minder interessant. Die deportatie betekent nogal wat. 1Vandaag vroeg het aan Kathleen Bush-Joseph, onderzoeker voor het Migration Policy Institute in Washington DC. "Het deporteren van grote groepen migranten die gearresteerd worden aan de grens met Mexico is veel makkelijker dan het opsporen van de miljoenen migranten die vaak al jarenlang verspreid door de VS wonen", zegt ze. "Je hebt agenten nodig die huis na huis afgaan om ze te vinden. Dat kost ongelofelijk veel mankracht”. Ondertussen kampt de immigratiedienst met grote grote achterstanden: papieren formulieren moeten nog altijd ingescand worden. Conclusie: deportatie klinkt sensationeel, kan niet, zal overigens ook de economie schade doen (die moet op korte termijn nieuwe, niet illegale krachten zoeken in een tijd dat er weinig werkloosheid is). Een aanpak om de uitvoering te verbeteren, tijd nemen om uit te zetten zou meer resultaat geven en werkt beter.

Ook geen resultaat bij invoerheffingen
De importheffingen zijn ook zo’n korte-termijnbelofte. Trump wil importheffingen tussen de 20 en 60 procent. Het Peterson Institute forInternational Economics berekende dat de plannen voor heffingen van Trump het gemiddelde Amerikaanse huishouden $2.600 per jaar zou kosten. Maar daar denken de mensen niet aan. Ze zijn bang dat buitenlandse bedrijven hun banen overnemen. De economie hervormen naar een meer autarkische economie, omdat de VS nu rekent op laagbetaalde banen in het buitenland kost meer tijd en veel geld. De productie die elders goedkoop kan wordt dus voor de Amerikanen duurder, of ze moeten het zelf gaan produceren, tegen nog hogere kosten. Conclusie: je importeert inflatie, het leven wordt duurder. Een degelijkere aanpak die kijkt wat je in je land zelf wilt kunnen produceren en wat niet zou meer tijd kosten, maar ook meer resultaat geven. Nu Trump gekozen is begint hij overigens te twijfelen over die tarieven. 

Meer boren? Ook de korte termijn!
Het meer gas en olie uit de grond halen is weer zo’n lekkere korte termijn-oplossing. Het spreekt voor zich dat het doorgaan met olie en gas boren of zelfs fracken (met alle gevolgen voor het milieu) op korte termijn geld opbrengt, maar op de lange termijn niet houdbaar is. 

Begrotingstekort is voor later zorg
Dit alles gebeurt met gebrek aan aandacht voor het begrotingstekort dat gaat oplopen zodra Trump weer aan de macht is. Hij wordt wel gezien als succesvol ondernemer maar verloor met zijn bedrijven miljoenen. Terwijl zijn bedrijven bezweken onder reusachtige schulden, verdiende Trump miljoenen op de beurs door te bluffen dat hij bepaalde bedrijven over zou gaan nemen. Het is meer een bluffer dan een ondernemer. 

Geen wonder dat oplopende begrotingstekorten passen bij de korte-termijnpolitiek van Trump. Nog vóór de coronapandemie steeg het tekort op de begroting al flink. Meer uitgaven en minder belastinginkomsten is nu eenmaal populair bij kiezers, op de langere termijn loopt de overheidsschuld op. Ondertussen zijn zijn stemmers meer consumenten: die zijn bang en vragen "maak ons weer gelukkig door ons te verlossen van onbekenden, het maakt ons niet uit hoe". Door polarisatie luisteren mensen niet meer waarom anderen iets anders voorstellen.

En in Europa?
In Europa is de korte termijn net zo dominant als in de VS. Meer geld voor defensie is ook zo’n grote stappen snel thuis. Dus je verhoogt het budget, werft meer soldaten en koopt meer tanks en andere wapens. Klinkt daadkrachtig en snel. Maar ondertussen werken de Europese legers slecht samen met elk land andere munitie en andere bediening en is er geen sterke Europese defensie-industrie zodat we vooral de VS rijker maken. En is dat de beste strategie tegen de manier waarop Rusland handelt? Helpt het om water, proviant, een radio en een zaklamp in huis te hebben, of is dat alleen om ons bang te maken?

Ondertussen in Nederland ...
De eerste discussie van het kabinet over migratie ging over de vraag of het parlement omzeild moest worden of niet. Verder zou er een bord “hier wordt gewerkt aan uw terugkeer” bij AZC's komen, maar dat levert geen sneller teruggekeerde kansloze asielzoeker op, hoogstens onduidelijkheid bij mensen die wel goede kans hebben op asiel. Voordeel is wel dat het bord heel snel geplaatst kan worden en de minister er op de foto naast kan staan. 

Meer agenten aan de slag en langere straffen? Dat levert een mooi plaatje in de krant maar blijkt helemaal niet te helpen. Investeer je in welzijn, onderwijs en kansen voor jongeren in plaats van alleen te reageren op criminaliteit, dan duurt het allemaal helaas langer.

Op universiteiten bezuinigen en dan toch hopen dat je later een florerende economie hebt met veel kenniswerk is ook al zo'n lekkere korte-termijnmaatregel. Maar het is wel een mooie wraak op de gstudeerde elite.

Zijn wij zelf nog wel gericht op de langere termijn en resultaat?
Maar zijn wij zelf niet ook teveel op de korte termijn gericht? Yolo, You only live once! En leef alsof het je laatste dag is. Want jij hebt het verdiend. Laat die snelle bezorger komen omdat je anders moet wachten en misschien wel zelf naar de winkel moet. En als je boos bent slinger je toch meteen wat woedende beledigingen op Twitter? Dat doen politici immers ook? De gevolgen doen er niet toe.

Misschien missen we doelen voor de lange termijn. Die hebben de rijke ondernemers namelijk wel! Ze willen rijker worden en met Trump lukt dat. Ondertussen gaat het met ons nu best goed, maar we zijn bang geworden voor de toekomst. En wie niet weet waar hij heen wil zal geneigd zijn te verdwalen. De angst die gevoed wordt door snelle veranderingen moet niet leiden tot die gerichtheid op de korte termijn. 

Op naar de toekomst
Wat dan wel? Kunnen we alleen maar bang zijn voor de toekomst? Is alleen angst voor het Islamitische of Russische gevaar wat ons kan inspireren? Of zijn er nog doelen?

Ik weet wel wat, het is geen uitputtende lijst:

• Betaalbaar wonen,
• Gelijke toegang tot onderwijs,
• Gezonde manier van leven voor iedereen mogelijk maken,
• Gelijke beloning voor mannen en vrouwen,
• Gelijke kansen voor iedereen, ook als je er anders uitziet,
• Aantrekkelijk werk voor iedereen in een concurrerende economie,
• Meer betrokkenheid bij elkaar en minder eenzaamheid,
• Geen armoede,
• Goede zorg voor ouderen,
• Je mag liefhebben wie je wilt,
• Veiliger online omgeving zonder criminelen en nepnieuws,
• Artificial intelligence inzetten ter verbetering van ons leven,
• Wereldvrede.

Misschien ook tijd voor betere verantwoording over resultaten