Wederkerigheid en solidariteit

Het lijkt wel of de jaren van neoliberalisme de essenties van solidariteit hebben uitgewist. Dat is jammer, want echte solidariteit zou in Europa hard nodig zijn, Het wordt tijd daar weer eens aandacht aan te besteden. Het gaat mij dan vooral om de begrippen verbondenheid en wederkerigheid. Bij de Europese sociaal-democraten is dat niet meer gesneden koek. Maar ook de SP hoor je daar niet over: “De SP vreest dat belastinggeld dat naar Griekenland wordt gestuurd, niet terug zal komen“. De SP ziet het als een probleem van speculanten en kapitalisten. We horen niets over een onderlinge verbondenheid, solidariteit en wederkerigheid.

Solidariteit niet vanzelfsprekend

Veel denkwerk over solidariteit stamt uit de tijd van de industrialisatie. De industrialisatie bracht een vergaande verandering in de samenleving, met name door specialisatie. Je kunt dan denken aan de verandering van de gilden der meubelmakers en timmerlieden, naar de specialisatie in fabrieken. In de gilden waren de mensen als vanzelfsprekend solidair met elkaar. Men kon elkaars omstandigheid goed inschatten en men kon zien dat iemand gewoon pech had. Dan lapte men met zijn allen om die pech wat te verzachten. Met wie je solidair was, was goed zichtbaar. Er zat ook een duidelijke wederkerigheid in. Eigenlijk werd goed gekeken of er wel echt sprake was van pech: wie slordig was, werd gewaarschuwd dat er niet betaald werd. Denk aan de boeren die zich niet tegen brand beschermden en wel bij brand een beroep wilden doen op de verzekering. Er was zichtbare wederkerigheid: wij betalen mee, omdat we weten dat jij je best doet om de schade te beperken. 

Er was ook een sterke sociale druk om je te houden aan de normen van de groep.

Dat veranderde met de industrialisatie. Durkheim waarschuwde toen dat solidariteit niet vanzelfsprekend was. Als er geen onderlinge verbondenheid en onderlinge afhankelijkheid gevoeld wordt, zal er minder solidariteit zijn. De vakbeweging wees nogal eens op internationale solidariteit (wederkerigheid werd al snel een minder populair begrip, terwijl dat het behoud van  draagvlak van solidariteit is). De arbeidersklasse was overigens nog redelijk uniform: men kon elkaars omstandigheden redelijk inschatten en voelde zich verbonden met de arbeidersklasse.

Gering collectief bewustzijn, geen verbondenheid

Op het moment is er sprake van gering het collectief bewustzijn, er is weinig onderlinge verbondenheid: het is veel individueler. Wij, werkenden, leven ons weinig in in de problemen van de niet-werkenden, zeker niet met de niet-werkenden ver weg in Spanje of Griekenland. Solidariteit als begrip klinkt verouderd. Het zijn juist die beroepen op solidariteit die de autonomie van de mens geweld aandoen. “Neem zelf dan verantwoordelijkheid!” Dat is de heersende mening. Terwijl het naar mijn idee vooral behoefte is aan zichtbare wederkerigheid.

Solidariteit is voor de samenleving belangrijk in tijden van nood. Die tijden zijn er nu. In Spanje is de jeugdwerkloosheid 50%, dat kunnen we ons niet voorstellen.

Rene Cuperus wees er in de Volkskrant op dat de sociaal-democraten hopeloos verdeeld waren tussen de zuidelijken en de noordelijken (knoflook-rommelaars versus monetaire nazis). De zuidelijken beroepen zich op hoge werkloosheid en grote problemen en willen dat de noordelijken bijspringen. Een beroep op solidariteit dus. Maar de noordelijken wijzen op het slechte bestuur en gemakkelijk leven op Europese subsidies. Het zuiden zou iets moeten doen aan het zwakke bestuur (en bijvoorbeeld de pensioenleeftijd) anders gaat het noorden niet lappen.

Klassieke solidariteit met wederkerigheid

Hier is eigenlijk juist sprake van een klassieke solidariteitsrelatie. Solidariteit vraagt wederkerigheid. Ik lap voor jou als jij de kosten binnen de perken houdt. Wij (Nederland, Duitsland en Finland) lappen voor Spanje, Griekenland en Portugal op voorwaarde dat zij hun best doen om de kosten binnen de perken te houden. Zo niet, dan voelen de noordelijken het als water naar de zee dragen. 

Dat de liberalen dat niet snappen begrijp ik, maar dat de sociaal democraten die wederkerigheid uit het oog hebben verloren is de grote fout van de Europese sociaal democratie.