Progressief middenkabinet is goed mogelijk

Op LinkedIn zag ik iemand roepen dat GroenLinks-PvdA niet links ingehaald mocht worden door Volt. Dat leek mij nu net de verkeerde discussie en Volt de verkeerde concurrent. Het gaat er deze keer niet om of iemand wel links genoeg is, maar of er een middenkabinet komt dat echt iets kan betekenen voor Nederland. Ik heb nu veel programma’s gelezen en het beeld dat er uit naar voren komt is dat we best optimistisch kunnen zijn. Niet alleen moet er een kabinet mogelijk zijn, ook zie ik dat de diverse partijen elkaar kunnen verbeteren en aanvullen.

Solidariteit. Ik gaf in een blog al aan dat GLPvdA inzet op samenwerking. Maar de partij is vooral op het gebied van zorg nogal statelijk ingesteld. In het programma zie je een reactie op het doorslaan in liberalisering, eigen verantwoordelijkheid en individualisering. Het slaat echter op zijn beurt door omdat er niets staat over de wederkerigheid die bij solidariteit hoort. Die aandacht zie je veel meer bij het CDA. Ook D66, CU en Volt geven in de zorg aan dat niet alles wat kan moet gebeuren en dat er een drempel ingebouwd moet worden zodat het niet een sfeer wordt van de patient vraagt, de zorg draait. Het zorgstelsel is een tijdbom, vooral door de vergrijzing van de bevolking. Ongebreideld doorgaan met dit stelsel zonder in te bouwen dat patienten zich terughoudender opstellen is onmogelijk. Terecht stelt de CU: “Richtlijnen in de zorg (moeten) niet alleen zijn gericht op ‘doen’, maar ook op ‘laten”. Alleen zo is de solidariteit die we graag behouden ook duurzaam houdbaar. Hier is de inbreng van de progressieve aandacht voor mensen met minder geld te combineren met de aandacht van CU en CDA voor wederkerigheid

Richting. Ik gaf in een andere blog aan dat het CDA nogal geneigd is niet te kiezen: het is meer aan de polder. Denk aan zorgakkoorden, preventieakkoorden, welzijnsakkoord of een staatscommissie. GLPvdA zetten meer druk in om echt richting te geven aan een minder vervuiling en inzet tegen broeikas. Ook de andere progressieve partijen D66 en Volt geven meer richting. Tegelijk is het goed om daarna wel de samenleving mee te nemen in keuzen zoals het CDA bepleit. De ChristenUnie kan op het gebied van milieu bij de progressieve partijen gerekend worden. Hier trekken de partijen het CDA mee om echt richting te geven in de polder.

Ruimte geven met minder regels. Er zal geschrapt moeten worden in fiscale regelingen. Het belastingstelsel is niet meer houdbaar door vrijstellingen, kortingen en verlaagde tarieven. Deze fiscale regelingen, zijn vaak overbodig, ondoelmatig, onterecht en/of onrechtvaardig. En het mooie is: er ligt al heel wat voorwerk klaar. Het is een kans om zichtbaar te maken dat hierbij links en rechts wat stokpaardjes ingeslikt moeten worden om uiteindelijk geld te besparen. Dat kan alleen als linkse en rechtse middenpartijen daar samen op inzetten.
Volt en D66 hebben een alternatief voor het toeslagenstelsel geopperd. Een basisbedrag voor iedereen (D66) of een basisinkomen met boven op die basis wordt er per volwassene en per kind extra geld uitgekeerd (Volt)*). Er zal een vereenvoudiging moeten komen. De belastingdienst kan het anders niet aan en niemand begrijpt het meer.
Het kabinet vraagt de sectoren om een concreet plan om regelgeving te versimpelen. De doelstelling is: minder regels (scherpe reductie van zeker 20%) (CDA). Hier zal GroenLinks-PvdA misschien moeten slikken, maar dan komt er meer ruimte voor innovatie die nodig is.

Mensen en gemeenschap. Ik gaf aan dat D66 de neiging heeft erg individualistisch en technocratisch te blijven. Wat meer gerichtheid op samen en gemeenschap zoals GLPvdA, CU en CDA inbrengen zal het geheel alleen maar verbeteren. Het optimisme van D66 en Volt moet daarbij niet verloren gaan. Het is goed om daarbij te kijken of regels de gemeenschap in de weg zitten. Terecht stelt de CU “We geven maximaal ruimte aan wooncoöperaties, gemeenschappelijke woonvormen of vormen van collectief particulier opdrachtgeverschap, door regelgeving daarvoor te vereenvoudigen”.

Internationale orientatie. D66 en vooral Volt hebben een veel helderdere Europese blik dan de andere partijen. In het huidige geopolitieke tijdperk is het van belang dat Nederland zich realiseert dat de toekomst ligt in Europa. Dat heeft Trump laten zien, maar was uit China, Rusland én de grote Amerikaanse tech-giganten wel duidelijk geworden. Defensie moet een gedeelde EUcompetentie worden. Maar het is niet alleen in reactie op Trump. Europa heeft kans om koploper te worden in een schone wereldeconomie (GL-PvdA). Het Draghi-rapport over de toekomst van het Europees concurrentievermogen  laat overtuigend zien dat we onze Europese economie innovatiever en concurrerender moeten maken (CDA).

Democratische vernieuwing. Voor democratische vernieuwing kunnen D66 en Volt goede voorstellen doen. Kijk of hiermee vertrouwen gewonnen kan worden en of hiermee burgers ook weer met elkaar echt in gesprek gaan bij grote en moeilijke kwesties. Ik geloof daarbij meer in burgerberaden of een Derde Kamer (Volt): een jongerenberaad dat wetten beoordeelt en de politiek adviseert. De groep wisselt van samenstelling en is altijd representatief voor alle jongeren in Nederland. Er komt eindelijk een lobbyregister voor de Rijksoverheid waarin ambtenaren en politici vermelden met welke belangenorganisaties over welke onderwerpen contact is geweest voor het maken van beleid (GLPvdA). Ook de democratische gezindheid krijgt aandacht. Niet alleen binnen de muren van het parlement of de rechtszaal, maar juist ook in de samenleving zelf – in actief burgerschap, in het voorleven van democratische waarden, in respectvolle omgang met andersdenkenden (CDA).

Migratie. Alle middenpartijen willen dat er een grens wordt gesteld aan de migratie. Door de arbeidsmigratie aan te pakken, de asielzoekers te spreiden over Europa en asielaanvragen kunnen buiten Europa gedaan, zodat mensensmokkel stopt. In navolging van de Staatscommissie Demografische Ontwikkeling kiest het kabinet voor actieve sturing op een gemiddeld migratiesaldo van 40.000 tot 60.000 per jaar (GLPvdA). Asielzoekers opvangen in kleine centra in plaats van grote. De spreidingswet wordt gehandhaafd zodat alle gemeenten hun (beperkte) portie op zich nemen er een einde komt aan de extreem hoge kosten aan hotels voor asielopvang en om te kunnen voorzien in voldoende kleinschalige opvanglocaties. Asielzoekers en statushouders gaan zo snel mogelijk aan het werk zodat ze veel beter kunnen integreren en bijdragen. Kansrijke asielzoekers moeten na één maand toegang tot de arbeidsmarkt krijgen (CDA). Maar wel met het besef dat integratie van nieuwkomers alleen een succes is wanneer overheid, samenleving en nieuwkomers gezamenlijk hun verantwoordelijkheid nemen (CU). Alleen een combinatie van deze partijen krijgt dit voor elkaar, de VVD en JA21 zijn te polariserend.

Bescherming van de rechtsstaat. Alle middenpartijen willen pal staan voor de democratische rechtsstaat. Toegang tot het recht blijft van enorm belang. Het kabinet zet in op alternatieve vormen van geschilbeslechting. Het kabinet continueert de extra investering in het versterken van de sociale advocatuur, gedifferentieerde tarieven naar inkomen (CDA). Het bezuinigt niet op cruciale laagdrempelige voorzieningen waar burgers terechtkunnen voor gratis juridisch advies, zoals het Juridisch Loket (GLPvdA)

Naar een progressief middenkabinet
In mijn beeld van een middenkabinet is voor de VVD geen plaats. De partij heeft zich afgewend van het midden, een ban gelegd op samenwerking met GLPvdA, heeft de blik uitsluitend gericht op veiligheid en economische groei en heeft onontkoombare veranderingen als een einde maken aan de hypotheekrenteaftrek geblokkeerd.

Na het lezen van de programma’s denk ik dat de meeste kans op echte beweging mogelijk is met een progressief middenkabinet. De rechtse verantwoordelijke partijen (VVD en JA21) wijken te ver af en blokkeren GroenLinksPvdA. Partijen die hun programma niet laten doorrekenen kunnen niet serieus nadenken over het kiezen tussen kwaden en zo houdbare financiën te hebben. Breng het CDA tot een progressieve keuze: kies GroenLinksPvdA, Volt of D66. Samen staan ze nu op 74 zetels in de peilingen. Met enthousiasme om echt iets te betekenen moet dat aantal kunnen groeien. Wil je wat minder progressief? Dan stem je CDA, want een stem op JA21 of VVD gaat net zo'n weggegooide stem worden als op de PVV. 

Waarom sluiten deze drie partijen niet een akkkoord om als drie partijen gezamenlijk in de onderhandelingen op te treden?

*) in het definitieve programma van GroenLinksPvdA staat ook het basisinkomen

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen (van de concepten):
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen en te regeren
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma JA21: hier: Onhaalbaar, rechts, met interessante punten
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

JA21 Onhaalbaar, rechts, met interessante punten

JA21 spreekt over “Onveilige straten, een steeds onbetaalbaarder dagelijks leven en een ontspoord migratiebeleid dat een onhoudbare druk op onze samenleving legt”. Daarmee zet JA21 in het voorwoord drie overduidelijke en polariserende leugens neer. Wel is de toon van het programma minder erg dan die van de PVV. De tijd dat een van de prominenten vluchtelingen op de Middellandse zee “dobbernegers” noemde lijkt voorbij, hoewel deze prominent nog op plaats twee van de lijst staat.

“Onveilige straten, steeds onbetaalbaarder dagelijks leven en ontspoord migratiebeleid”?
Aan de werkelijkheid heeft JA21 blijkbaar een broertje dood. Het programma begint als gezegd met deze drie leugens.
1. Qua diefstal, straatroof, geweld is Nederland veiliger geworden over de afgelopen 10 jaar. De groei zit meer in cybercriminaliteit. De kans om slachtoffer te worden van een traditioneel misdrijf kleiner is dan ooit.
2. Het dagelijks leven is sinds 2022 steeds betaalbaarder geworden. De inflatie is in 2022 omhoog geschoten door de oorlog in Oekraine. Daarna was het moeilijk dit koopkrachtverlies goed te maken, maar de laatste jaren groeien de CAO lonen duidelijk harder dan de inflatie.
3. Onhoudbaar migratiebeleid is gewoon onzin.
Onhoudbaar kan het zijn als de instroom ongereguleerd en onvoorspelbaar is (zoals tijdens de vluchtelingencrisis van 2015-2016). Het is zelfs zo dat migratie via arbeidsmigranten en kenniswerkers (expats) essentiële gaten op de arbeidsmarkt gevuld worden zowel in hoogopgeleide sectoren (tech, wetenschap) als in laagopgeleide sectoren (landbouw, logistiek, horeca). Toch ligt hier wel een belangrijk punt van terechte onvrede. Want wel legt migratie een druk op de huisvesting en voorzieningen zoals onderwijs en zorg. Snelle demografische veranderingen in wijken zorgen voor spanningen als het integratieproces moeizaam verloopt.

Maling aan de EU èn wel inzetten op economische groei
De toon van het programma van JA21 is minder erg dan die van de PVV en JA21 hengelt overduidelijk naar deelname in een rechtse regering. Daarbij schetst JA21 niet alleen een onjuist beeld van de werkelijkheid, maar ook van de werkbaarheid van de oplossingen. “De overheid zit al jaren gevangen in juridische, technocratische en internationale structuren”. Lees dat nog eens goed. Dan kun je tussen de regels door al lezen dat JA21 uit de EU zou willen. Dat zou een ongekend economische klap zijn voor handelsland Nederland. Het staat er bijna letterlijk. Er staat “Herstel van zeggenschap, democratische controle en vrijheid”. Nederlanders zijn vrij om hun eigen regels te bepalen en hun eigen keuzes te maken. JA21 wil dus minder EU en meer invloed op ons grensbeleid. Tegelijk wordt economische groei beloofd. Dat is tegenstrijdig.

Veiligheid als allerhoogste prioriteit èn burgers weer gaan vertrouwen
Er zit zo vaker tegenstrijdigheid in de maatregelen. Zo is Nederland volgens de partij dus onveilig. Veiligheid is daarom de allerhoogste prioriteit voor JA21. Criminaliteit moet hard aangepakt worden. Het kan een keuze zijn om de veiligheid de allerhoogste prioriteit te geven. Dan moet je dus stevig inzetten op de ondermijnende activiteiten van criminelen. Maar kan je dan tegelijk stellen “De overheid moet de eigen burgers weer gaan vertrouwen” en dat er “een faciliterende overheid (moet zijn) die zoveel mogelijk ruimte en vrijheid geeft aan werknemers, ondernemers en gemeenschappen”?

Interessant is de minister voor Overheidsefficiëntie (die referenda gaat regelen)
Het is niet gek om een aparte bewindspersoon aan te stellen die werkt aan overheidsefficiëntie. Het voorstel werd weggehoond, omdat het verwijst naar Musk en Musk er niet goed uitkwam met zijn Department Of Government Efficiency. Maar een blik op efficiëntie is nooit weg. Het past ook goed bij de rechtse wens om een kleinere overheid te krijgen die teruggaat naar de kerntaken. Regels hebben de neiging om absoluut te worden waardoor de regels het doel worden en het werkelijke doel uit zicht raakt.

Jammer dat er bij de uitwerking vooral aandacht gaat naar hele andere dingen. Want waarom “dient deze minister zorg te dragen voor de snelst mogelijke invoering van het correctief bindend referendum”? Vervolgens moet hij zorgen voor de organisatie van referenda over dossiers zoals asiel, bevolkingsgroei, en de manier waarop wij omgaan met natuur in ons land. Dat gaat dus niet meer om correctieve referenda, maar om ingewikkelde taaie dossiers waar een burgerberaad (meer onderlinge discussie en gesprek) meer voor de hand zou liggen als je streeft naar meer burgerinvloed. 

Tussen de regels door gaat deze minister blijkbaar ook zorgen voor gekozen burgemeesters, een vorm die haaks staat op de huidige inrichting van ons gemeentebestuur. De burgemeester zal dan met een programma gekozen moeten worden dat strijdig kan zijn met het collegeprogramma dat de wethouders volgens de gemeenteraad moeten volgen. Daar zal de minister zijn handen vol aan hebben.

Het hoofdstuk migratie is streng maar met onhaalbare beloften
“De bevolkingsgroei in Nederland komt vandaag de dag volledig voor rekening van migratie”. Daar zou je een beschrijving verwachten van de vergrijzing van de bevolking en het probleem van een groeiende groep ouderen en steeds kleiner wordende arbeidspopulatie naast de problemen van integratie. Want die dalende arbeidsbevolking, die dus steeds meer moet betalen voor de steeds grotere groep die niet in het arbeidsproces kan deelnemen, is echt een probleem. Maar dergelijke nuance is niet aan JA21 besteed.

Enfin. Migratie is wel degelijk een probleem voor de samenleving. De integratie is moeizaam, er is een tekort aan woningen en het doet een flink beroep op de onderwijsvoorzieningen. De oplossing? Oplossing nummer 1: JA21 gaat het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en het VN Vluchtelingenverdrag moderniseren. Dat gaat dus niet gebeuren. Het gesprek over EVRM gaat er al komen en ik zie niet dat JA21 veel invloed zal hebben op de VN, ook wetend dat JA21 regels uit het VN handvest met plezier naast zich neerlegt als Israël zich er niet aan houdt. Maar in dit hoofdstuk toont zich JA21 een echte leerling van de PVV met iets nettere taal..

Europa is de belangrijkste partij om het aantal vluchtelingen te verminderen. Daarmee is het tweede onderdeel van de strenge migratieparagraaf weer iets waar JA21 weinig invloed op heeft. “JA21 steunt de beperkende maatregelen die voortvloeien uit het aanstaande EU-migratiepact”.

Daarna komen er wel mogelijke regels zoals “Aanscherping regels voor gezinshereniging van minderjarigen door strikte nationale interpretatie van het EU-kader” en “Aanscherping van de beoordeling van herkomstlanden”. Met dat laatste komt er dus een meer politieke beoordeling van de veiligheid van landen die meer druk geeft om landen als veilig te kwalificeren als er meer vluchtelingen dreigen te komen. Maar dat soort maatregelen kunnen wel.

Ook de opvang wordt soberder en de regels voor een vluchtelingenstatus worden strenger. Ook wil JA21 de spreidingswet intrekken. Dat leidt er toe dat de druk op de huidige centra groter wordt, meer incidenten zullen komen en gemeenten die zich niets aantrekken van de positie van asielzoekers de opvang gewoon kunnen overlaten aan andere gemeenten.

Grensbewaking heeft gebleken een weinig efficiënt middel te zijn om het doel van minder asielinstroom te bereiken. Het zou door de minister van Overheidsefficiëntie meteen afgeschoten moeten worden. Toch geeft JA21 hoog op van deze maatregel, die elders niet veel op blijkt te leveren. Het is hun allereerste stap naar forse instroombeperking.

Arbeidsmigratie doet ook een beroep op het aanpassingsvermogen van de Nederlandse samenleving. Dat JA21 vindt dat Nederlandse werknemers uit de markt gedrukt worden door oneerlijke concurrentie waag ik dan weer te betwijfelen. Je zou het accepteren van wantoestanden bij arbeidsmigranten als zodanig kunnen kwalificeren, maar daar doet JA21 helemaal niets tegen. Daarvoor heeft de SP goede voorstellen, die ik totaal niet terugzie in het programma van JA21. Gaat het om misstanden, dan noemt JA21 eerder de overlast voor omwonenden: streng controleren en handhaven op overbewoning, wat op zich geen slecht voorstel is. Of: huisvesting zoveel mogelijk op terrein van de werkgever in plaats van in woonwijken en recreatieparken. Dat zal in Westland niet goed vallen, maar het is een mogelijke maatregel die overlast voor omwonenden voorkomt en niets doet aan mogelijke wantoestanden waar de migranten het slachtoffer van zijn. Wel wil JA21 meer ruimte binnen EU-verband om arbeidsmigratie uit andere lidstaten te reguleren op basis van vraag en aanbod per sector. Weer als eerste voorstel iets dat in Europees verband geregeld moet worden.

Huwelijksmigratie
Het grootste deel van de migratie naar Nederland bestaat, naast arbeidsmigratie, uit gezinsmigratie. Daarom wil JA21 ook hier maatregelen nemen. “Het aantal huwelijkspartners dat een persoon gedurende zijn leven kan laten overkomen beperken tot maximaal één”. Dat kunnen we moeilijk scharen onder hun adagium van Verantwoordelijkheid nemen met realistische plannen. De maatregel is direct onhaalbaar. Hoewel de intentie achter de maatregel (het beperken van misbruik en migratie) begrijpelijk kan zijn, is de voorgestelde methode in strijd met internationale mensenrechten (met name het recht op gezinsleven), praktisch onuitvoerbaar door de enorme bureaucratische last en levenslange registratie (Kan de minister voor overheidsefficiëntie hier ingrijpen??) en disproportioneel, omdat het onevenredig veel eerlijke mensen raakt en veel gerichtere maatregelen al bestaan. Andere maatregelen kunnen wel (hogere leeftijdseis en hogere inkomenseis). Het schuurt aan het recht op gezinsleven, dus het is geen gelopen race.

Islam en Westerse waarden
Handhaving van de strikte scheiding tussen kerk en staat, dat is natuurlijk een goed te houden standpunt. Ook kun je als rechtse partij bewaar maken tegen “doorgeslagen en geldverslindende diversiteits- en inclusietrainingen”. Het is wel strijdig met de eerder genoemde “dienstbare overheid en de menselijke maat”. Want moest niet de overheid “de eigen burgers weer gaan vertrouwen, en de publieke sector dienstbaarder worden”? Dan kunnen diversiteits- en inclusietrainingen geen kwaad.

Een goede zaak is het “Stoppen met het verdacht maken van onze instituties”. Maar, ho! Ik dacht eerst hier in te lezen dat de PVV moet stoppen de aanval in te zetten op rechters. Maar helaas gaat het om iets heel anders, want het gaat er om dat er “geen beleid (mag zijn) gericht op het tegengaan van ‘institutioneel racisme’”. Je zou zeggen dat, als je wil laten zien dat onze instituties betrouwbaar zijn, je overduidelijk moet kunnen aangeven dat je tegen institutioneel racisme optreedt. Overigens is de vraag waarom dit staat onder Westerse waarden en Islam. Valt het tegengaan van institutioneel racisme niet onder (huidige) westerse waarden? 

Stevige rechtse ingrepen
Zo staan het programma nogal veel stevig rechtse ingrepen die nogal eens botsen met andere uitgangspunten van de partij, of met het internationaal recht. Af en toe een interessant voorstel als “beperking van de toegang tot coffeeshops voor niet-Nederlanders”, hoewel ik vermoed dat het dus niet gaat om niet-Nederlands ingezetenen, maar dat een Nederlands paspoort nodig is. 

Net als bij andere rechtse partijen wordt ingezet op maatregelen tegen “zogenoemde woke-beweging en organisaties als Extinction Rebellion”, waarbij niets gezegd wordt over geweld door burgers als een AZC voorgesteld wordt. 

Voor milieumaatregelen moet je ook niet bij JA21 zijn. Denk aan “Behoud van vrijheid van autogebruik: verlaging van accijnzen, geen kilometerheffing en geen verbod op brandstofauto’s”. Rond het stikstofdossier is ook geen vooruitgang te verwachten: "JA21 staat pal achter de Nederlandse landbouw- en visserijsector". De wolf kan zijn borst natmaken, want “het dier is op geen enkele manier inpasbaar”. Ook voor kunst en cultuur zal JA21 weinig doen. “De sector kijkt al decennialang vanuit een links ideologische tunnelvisie naar de samenleving”. De partij wil liever Nederlandse tradities, taal en cultuuruitingen in de kunsten en geen subsidies.

Betaalbaarheid lijkt in orde
Met veel maatregelen die gewoon niet kunnen volgens geldend recht vallen de kosten van JA21 maatregelen ook veelal mee. De partij is daarnaast gericht op economische groei door ondernemers meer vrijheid te geven en bureaucratische regels te schrappen. Als de bewindspersoon voor overheidsefficiëntie zich wat minder richt op referenda en aan het werk gaat om inefficiënte regels te schrappen zal dat ook wel geld opleveren. Kortere loondoorbetaling bij ziekte en ontslagrecht versoepelen zal bij werkgevers enthousiasme losmaken.

De partij belooft geen huurverlaging zoals de PVV (eerder zal het beleid leiden tot verhoging). De partij wil wel met "een samenhangend pakket komen van maatregelen zoals fiscale stimulansen en creatieve eigendomsmodellen zoals huurkoop, om de acute woningnood voor jonge gezinnen te verlichten". Bij gezondheidszorg kiest JA21 voor het ongedaan maken van de voorgenomen verlaging van het eigen risico. In de gezondheidszorg maakt de partij niet de indruk echt het verschil te willen maken, wel de groei wat in te perken.

Rondom de betaalbaarheid wijkt JA21 duidelijk af van de PVV. Als je voor de PVV stemde vanwege het asielbeleid kun je beter inderdaad overstappen op JA21. Ik vermoed dat de doorrekening door het CPB geen problemen zal opleveren.

Al met al levert JA21 een stevig rechts programma dat helaas niet voldoet aan hun eigen motto van verantwoordelijkheid nemen met realistische plannen.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen:
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen en te regeren
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma JA21: hier: Onhaalbaar, rechts, met interessante punten
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

PvdD: Fundamenteel anders, maar met veel verboden en duur

Voor een partij die zo voor de lange termijn gaat met fundamentele keuzen is de eerste zin verrassend. “Deze verkiezingen komen geen dag te vroeg. Terwijl mensen snakken naar echte oplossingen, wordt ons land gegijzeld door de vervuilende industrie, door grote ego’s en morele armoede”. Enfin. De Partij voor de Dieren wil een radicaal ander perspectief bieden. Dat maakt de partij ook waar, zij het dat het financieel lastig rond te krijgen is en er erg veel gerichte verboden komen in plaats van gezamenlijke afspraken of prikkels om anders te kiezen en zo meer de samenleving mee te nemen.

5% BBP naar aanpak van klimaatverandering en natuurverlies
Interessant is dat de partij aansluit op een mechanisme dat vooral bij defensie nu veel aandacht krijgt. “We leggen wettelijk vast dat 5% van het BBP naar het bestrijden van de klimaat- en natuurcrisis gaat. Er zijn forse maatregelen nodig voor een samenhangende aanpak van de klimaatverandering en natuurverlies”. Ik heb al eens aangegeven dat het bedrag van 5% voor defensie moeilijk beargumenteerbaar is. Datzelfde geldt echter bij klimaatverandering en natuurverlies. Bij het stuk Defensie schrijft de Partij voor de Dieren “We kijken bij elke maatregel kritisch welke uitgaven nodig zijn om de verdediging van Europa op orde te krijgen en efficiënt te organiseren. Niet alle versterking van defensie hoeft fysiek in Nederland plaats te vinden. Ons land heeft weinig ruimte, er is een wooncrisis”. Gaat dat niet net zo goed op voor de 5% voor klimaataanpak? Kritisch kijken wat nodig is en efficiënt te organiseren?

Maar het is wel degelijk een onderscheidend punt. Het is inderdaad een radicaal ander perspectief. 

Dat zien we ook terug bij de Grondwet: “Rechten voor de natuur worden opgenomen in de Grondwet” En “Door het toekennen van grondrechten aan de natuur zal het belang van de natuur direct worden meegewogen in plaats van achteraf”. De rechter kan dan natuurregels afdwingen. Daarmee staat niet meer de mens centraal. Dit gaat verder dan GroenLinks-PvdA. Het meest waarschijnlijke scenario voor GroenLinks-PvdA zou eerder zijn te beginnen met pilots op lokaal of provinciaal niveau. Bijvoorbeeld door een specifiek natuurgebied (bijv. de Waddenzee, de Biesbosch of een bedreigde beek) rechten toe te kennen via een verordening. Het aanpassen van de Grondwet vereist een twee-derde meerderheid in twee opeenvolgende parlementen, wat zonder brede steun van andere partijen bijna onmogelijk is. Maar regeren en een meerderheid halen lijkt niet de wens van de PvdD.

Heel veel kleine punten, vooral verboden
Overigens staan er tussen de fundamentele keuzen ook kleine keuzen, vooral verboden. “We stoppen de verkoop van vogelvoer in plastic netjes” of “We verbieden het oplaten van met gas gevulde ballonnen”. Of “We verbieden de verkoop van sigarettenfilters”. “De verkoop van bestrijdingsmiddelen aan particulieren wordt verboden”. Ook komt er een verbod op reclames die schadelijk zijn voor het klimaat. Kindermarketing voor ultrabewerkt voedsel wordt ook verboden, las ik. Dat is een tegenvaller voor vleesvervangers die maar al te vaak ultrabewerkt zijn. Geen reclame dus voor vega-nuggets, maar aangezien vleesproductie schadelijk is voor het klimaat zal dat ook verboden zijn. Verder een verbod op het aanmeren en afvaren van commerciële cruiseschepen en superjachten in Nederland, energie-opwek door het verbranden van dierlijke en houtige biomassa, storten van bouwpuin, reclame voor Temu en Shein, het insemineren van dieren, veemarkten, oormerken en het kweken van insecten. Ik bestrijd overigens niet dat een verbod soms simpeler is dan een financiele prikkel. Denk aan verbod op nertsenfok en bio-industrie, maar er wordt wel erg snel veel verboden. 

Ten koste van economie
Je kunt de PvdD meestal niet, maar soms wel op wat populisme betrappen. “De frisdrank- en fastfoodindustrie verdienen grof geld aan het ziek maken van kinderen” Of “Huishoudens krijgen voorrang (bij de energieverdeling). Plannen voor megadatacenters worden niet goedgekeurd, want ze gaan ten koste van stroom voor huishoudens en publieke voorzieningen zoals scholen”. Overigens zal zo’n maatregel wel de creativiteit van het bedrijfsleven stimuleren om de stroomvoorziening meer in te stellen op gebruik wanneer de energie goedkoop is en op de bouw van batterijen. Op lange termijn zou dat goed kunnen zijn voor een concurrerende economie. Maar publieke voorzieningen boven economische kan op korte termijn nogal wat problemen verergeren.

Het programma deed mij soms denken aan dat van de SP. “Ons energiesysteem komt in publieke handen” schrijft de partij. Wel voegt de partij toe: “Omwonenden hebben zeggenschap over het soort opwekking en de locatie”. Minder markt, meer staat, èn meer coöperatief eigendom: “Coöperatief eigendom wordt gestimuleerd en de subsidieregeling coöperatieve energieopwekking (SCE) wordt uitgebreid”. Het voor PvdD duidelijk dat het economisch liberalisme is doorgeschoten. Ze kiest daarom anders.

Gezondheidszorg zonder marktwerking
De gezondheidszorg krijgt veel aandacht in andere hoofdstukken zoals over gifstoffen en afval, maar ook door meer groen in de buurt of buurtsportcoaches en sportvoorzieningen voor jongeren. Dat neemt niet weg dat de partij nogal wat geld wil besteden aan de gezondheidszorg. “We schaffen het eigen risico af. Ook zetten we vol in op samenwerking en preventie. We weren marktwerking in de zorg en willen ervoor zorgen dat zorgprofessionals fatsoenlijk betaald worden”. Wel wordt de inkomensafhankelijke bijdrage verhoogd.

Net als bij de SP komt er een zorgfonds met een uitgebreide dekking, ook voor mondzorg, fysiotherapie en (definitieve) anticonceptie. Daar staat een pittig prijskaartje tegenover. Hoe de groei van zorg beperkt kan worden zonder financiële prikkels blijft onduidelijk. Zoals ik bij GL-PvdA wees op verdwijnen van de wederkerigheid, zo gebeurt dat hier ook. Je ziet nu al dat mensen meer scans, meer zorg vragen dan nodig zou blijken als er een financiële prikkel zou zijn. Mensen stellen zich niet de vraag of iets nodig is als er geen prikkel is om jezelf in te perken en de kosten voor de samenleving in de hand te houden.

Hier is net als bij de SP het geloof te zien in afschaffing van marktwerking om kosten te verlagen.

Er wordt sterk gerekend op preventie en laagdrempelige voorzieningen, met buurtcoaches en wijkcentra waar mensen met vragen voor hulp terecht kunnen. Daarbij staat de samenwerking tussen gemeentes, welzijnsorganisaties, zorgaanbieder, vrijwilligers en naasten centraal. Zorg, begeleiding en ondersteuning zijn passend en er is maatwerk. Dat gaat heel erg veel kosten. Maar investeren in de buurt is hen niet genoeg. “Meer IC-bedden, apparatuur, en vooral meer personeel zorgen voor een algeheel betere zorg en kunnen een eventuele ziekte-uitbraak beter opvangen”. 

Er mag ook geen drempel zijn voor geestelijke zorg. “De GGZ wordt onderdeel van de zorg in elke buurt – zowel fysiek als digitaal toegankelijk. Het wegwerken van de wachttijden in de GGZ krijgt prioriteit.” Omdat hier ook weer marktprikkels uit den boze zijn zal dat vooral leiden tot meer vraag naar lichte zorg.

Niet slecht allemaal, wel heel erg prijzig. Ook prijzig is “We schaffen btw op alle groenten, fruit, granen, noten, peulvruchten en granen af”. Er zou wat mij betreft gezocht moeten worden naar effectievere en minder kostbare manieren. De maatregel zou de producten goedkoper maken, maar het effect is beperkt omdat de prijselasticiteit van deze producten laag is en de btw-verlaging waarschijnlijk niet volledig wordt doorberekend aan de consument (tenzij die vreselijke marktwerking stevig gestimuleerd wordt natuurlijk). Bovendien zou het veel extra kosten, juridische complicaties opleveren door afbakeningsproblemen tussen bewerkte en onbewerkte producten, en zou het vooral mensen met een hoger inkomen bevoordelen, wat de gezondheidseffecten beperkt houdt. 

Een effectieve preventieve maatregel is het stimuleren van vaccinatie. Maar dat mag dan niet te ver gaan van de PvdD. “Er komt geen vaccinatieplicht, ook geen indirecte”. Die vaccinatieplicht zit er toch al niet in. Ik vermoed dat “indirecte vaccinatieplicht”, slaat op QR-codes gebruiken zoals in de noodmaatregelen rond covid. Ook zal het gaan om vaccinatie bij kinderopvang bij gevaarlijk lage vaccinatiegraad, wat D66 en VVD voorstellen. Hier schaart de PvdD zich bij de christelijke partijen.

Liever een dak boven je hoofd dan een biefstuk op je bord
Net als andere partijen wordt stevig ingezet op meer woningen. Opnieuw wordt hier de marktwerking en de landbouw als veroorzaker van woningnood neergezet. Dat past bij het integrale denken van de PvdD.

De minister voor Volkshuisvesting maakt een Deltaplan wonen: zowel nieuwe woonruimte creëren, als bestaande woningen energiezuinig of energieneutraal maken. Om het creëren van woonruimte in goede banen te leiden, wordt een woonladder gebruikt. Allereerst wordt bestaande bebouwing slimmer benut. Denk aan het transformeren van kantoorpanden, het aanpakken van leegstand, het optoppen en splitsen van bestaande woningen en het stimuleren van doorstroming. Vervolgens wordt er waar dat kan - zonder de leefbaarheid aan te tasten - binnenstedelijk gebouwd. Tot slot zal bebouwing aan de rand van bestaande woonkernen plaatsvinden. Die ladder lijkt mij een goed idee. Waar de VVD vooral inzet op koopwoningen, zet de PvdD in op de huursector. Het woord koopwoning trof ik één keer “jonge gezinnen (moeten) een huur- of koopwoning (kunnen) vinden die bij hun gezinssituatie past”.

De Partij voor de Dieren kiest fundamenteel anders dan andere partijen. Of de oplossingen ook werken en binnen de EU mogelijk zijn, vraag ik mij af. Van het neoliberalisme slaat de partij wat door naar staat en collectief. Het geloof in de wijsheid van de overheid deed mij vaak denken aan de SP. 

De partij zal het programma niet laten doorrekenen, natuurlijk is het nogal radicaal, vooral is het héél erg duur.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen:
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen en te regeren
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma JA21: hier: Onhaalbaar, rechts, met interessante punten
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

D66: Ondernemend, progressief liberaal, maar technocratisch

Het concept-verkiezingsprogramma van D66 voor 2025, gedoopt tot "Het kan wèl”, leest als reactie op de stilstand die Nederland treft. In het voorwoord schrijft Jetten: “Nederland is het land van vrijheid en vooruitgang. Een land van doeners, dromers en durvers”. Het lijkt alsof D66 heeft gepoogd die doeners, dromers en durvers alledrie iets te bieden. Tien nieuwe steden is een voorbeeld waarmee D66 doeners, dromers en durvers probeert te bedienen.

Technologische innovatie en economische groei
Leuk is het optimisme dat er uit straalt over de kracht van menselijk vernuft. De focus op technologische innovatie zoals AI als motor voor onze welvaart en oplossing voor maatschappelijke problemen (bijvoorbeeld in de zorg) is onderscheidend. D66 wil een bewindspersoon voor Technologie en Innovatie, met een eigen begroting. Nederland loopt internationaal voorop in sleuteltechnologieën. D66 wil die voorsprong benutten om onze maatschappelijke uitdagingen te helpen oplossen. “D66 wil zorgen dat Nederland weer een florerende economie heeft. Problemen als stikstof, netcongestie, de schaarste aan ruimte, grondstoffen en arbeidskrachten, regeldruk, financieringsperikelen voor mkb’ers en afnemende arbeidsproductiviteit hebben veel ondernemers ontmoedigd”.

De economische groei heeft wel grenzen. Een leefbare aarde en een sterke economie kúnnen volgens D66 hand in hand gaan, maar wel met een economie die bloeit binnen de grenzen van de planeet. Daar levert D66 diverse maatregelen voor, waarmee D66 net als Volt en GroenLinks PvdA pal staat voor een economie zonder vervuilende productie en fossiele subsidies.

Samen beslissen
D66 komt opnieuw naar voren als een partij van juristen. Het eerste hoofdstuk 1.1 over “Samen beslissen, samen sterker”, start met zes items over de rechtsorde. En waarom daar ook draagmoederschap in regelen? Daarna komen wel vernieuwingen zoals referenda, burgerfora, uitbreiding van de Tweede Kamer, jongeren stemrecht en afschaffen van de Eerste Kamer aan de orde. 

Mij valt altijd op dat D66 de burgemeester wil laten kiezen door de inwoners van de gemeente. Dat betekent dat er een college zou kunnen komen van een burgemeester en wethouders die verschillende programma’s hebben. Waarom de burgemeester niet beter door de gemeenteraad gekozen kan worden zodat er meer eenheid blijft binnen het college van B&W is mij een raadsel. (Sorry voor dit stokpaardje als reactie op een D66-stokpaardje)

Ontmoeting, gemeenschap en de samenleving meenemen
Het lijkt alsof het meenemen van de samenleving veel minder een rol speelt dan bij het CDA. Solidariteit komt als woord op bij internationale kwesties. Dat krijgt veel meer aandacht bij GroenLinks PvdA. Gemeenschappen zien we alleen terug als het gaat om voorzieningen voor buurten. “Minstens zo belangrijk zijn voorzieningen zoals huisartsen, scholen, parken, fietspaden en winkels. Oók als we bouwen naast bestaande steden of kernen. Zo bouwen niet alleen meer huizen, maar versterken we ook de bestaande gemeenschappen”. De invulling van de buurt blijft individueel. Buurt staat eerder voor nabijheid. Een plek waar je je veilig voelt, waar kinderen kunnen buitenspelen en waar buren naar elkaar omkijken. Maar ook een buurt om te voorkomen dat zorg nodig is: “We versterken gezinnen, buurten en scholen, zodat zij hulp kunnen bieden voordat jeugdzorg nodig is”. Of “Het voorkomen van hardnekkige problemen bij kinderen en jongeren is een taak van de hele samenleving. Zo zorgen we dat jeugdzorg niet het enige antwoord hoeft te zijn”.

Het programma heeft daardoor iets technocratisch. Ontmoeting staat alleen bij de bibliotheek als plaats voor ontmoeting. Wel bij wonen “Voor jongeren en studenten bouwen we vooral huizen met gemeenschappelijke ruimtes. Zo kunnen meer mensen wonen op dezelfde plek en zulke huizen zorgen voor meer verbinding en sociale steun”.

Ik hoop altijd op een balans tussen individu en samenleving. Vergelijk dan D66 met het CDA dat zegt “Waar mensen elkaar ontmoeten, ontstaat verbinding, weten we ons gezien. Begrijpen we waar die ander vandaan komt. Ook als we het niet met elkaar eens zijn of uit verschillende sociale bubbels komen”. Dan heb ik het gevoel dat ze zorgvuldiger naar de samenleving kijken, minder technocratisch en minder individualistisch. Een buurt wordt niet gezien als mogelijkheid om zorg dichtbij te leveren of zorg te voorkomen.

Leuk vond ik wel deze: De creatieve sector wordt actief betrokken bij maatschappelijke opgaven. Kunstenaars en ontwerpers brengen nieuwe perspectieven en kunnen vastgelopen processen doorbreken. We zetten deze aanpak voort en investeren in de samenwerking tussen overheid en creatieve sector.

Inclusief: iedereen moet mee kunnen doen
D66 mag dan gericht zijn op het individu, maar ook op het rekening houden met culturele verschillen. In de zorg pleit de partij voor het rekening houden met culturele, sociaaleconomische en persoonlijke verschillen. “De drempel tot zorg en voorkeuren voor behandeling kunnen per persoon verschillen, alsook de manier van omschrijven van klachten of symptomen en het ervaren hiervan”. D66 pleit voor een gezamenlijke aanpak met bindende afspraken tussen zorgaanbieders, professionals, zorgverzekeraars en patiëntenorganisaties.

Ook elders in het programma komt dat rekening houden met verschillen en iedereen erbij laten horen terug. Een bewindspersoon krijgt zelfs een opdracht voor gelijkheid en inclusie, met adequate budgetten en betekenisvolle invloed op álle ministeries.

Bij wonen zie je ook een pleidooi voor gelijke kansen voor iedereen terugkomen. “We verkleinen de verschillen in fiscale voordelen tussen huurders en mensen met een koopwoning. Dit doen we onder andere via de afbouw van de hypotheekrenteaftrek, verlaging van het btw-tarief op nieuwbouw en aanscherping van het eigenwoningforfait voor de duurste huizen. We ontzien mensen die net een hypotheek hebben afgesloten”. Een liberale zet die de VVD niet weet te doen.

Net als Volt wil D66 naar een basisinkomen. Daarom gaat het toeslagenstelsel drastisch op de schop en komt er een individueel basisbedrag voor terug. Het is opvallend dat dat in het conceptprogramma van GroenLinks PvdA niet staat. Maar het vraagt nog wel wat onderzoek en uitzoekwerk om zoiets in te voeren. Ik ging daar bij Volt al op in.

Betaalbaar
Op diverse punten zie je terug dat D66 geen gratis bier belooft. “Om onze plannen voor sociale zekerheid verantwoord te kunnen behalen, laten we de AOW netto minder snel stijgen dan normaal bij een verhoging van het minimumloon.” Ook handhaaft D66 het eigen risico: “een algemene halvering klinkt goed, maar leidt tot langere wachtlijsten en hogere premies”. Om iedereen de juiste en passende zorg te kunnen bieden, wil D66 geen zorg meer vergoeden die onnodig is of waarvan niet bewezen is dat het effectief werkt.

D66 zal zeker meerwaarde hebben in een middenkabinet met een idealistisch, maar tegelijk betaalbaar programma. D66 geeft dan de liberaal-progressieve inbreng. De doorrekening is er nog niet, maar ik verwacht dat dat wel gaat lukken.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen:
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat: CU

 

Ik heb altijd veel bewondering voor de bereidheid van de ChristenUnie om te laten zien dat je niet mee hoeft te gaan in polarisatie. Gert-Jan Segers en ook Mirjam Bikker blijven steeds mijn sympathie houden. Anders dan de SGP klinkt geen dwang om te komen tot een samenleving gebaseerd op christelijke grondslag. Er is veel aandacht voor gemeenschap en sociale samenhang. Toch zal de combinatie van de christelijke grondslag voor veel mensen (zeker mensen met een andere seksuele voorkeur) een breekpunt zijn.

De gemeenschap is een hoofdpunt
De ChristenUnie zoekt net als het CDA aansluiting bij de gemeenschappen die er al zijn: “Want samenleven gebeurt niet in systemen, maar in gemeenschappen: in straten, buurten, families, kerken en sportverenigingen. Nederland heeft een rijke traditie van vrijwilligerswerk, mantelzorg en onderlinge betrokkenheid. Juist in regio’s waar de onderlinge verbondenheid sterk is, zijn mensen minder eenzaam en gelukkiger. De overheid kan dit niet van bovenaf organiseren, maar moet wel ruimte geven, aanmoedigen en ondersteunen. “We geven maximaal ruimte aan wooncoöperaties, gemeenschappelijke woonvormen of vormen van collectief particulier opdrachtgeverschap, door regelgeving daarvoor te vereenvoudigen”.

Veel aandacht voor goede zorg
Zorg is belangrijk voor de ChristenUnie. Het basispakket wordt uitgebreid met periodieke controle en het herstellen van gaatjes bij de tandarts om te voorkomen dat kleine problemen uitgroeien tot grote gezondheidsproblemen. De belastinghervorming zien we hier terug komen: “In ons belastingvoorstel vervangen we de zorgtoeslag door een uitkeerbare belastingkorting. We halveren de maandelijkse zorgpremie. Het resterende deel van onze financiële bijdrage aan de zorgkosten wordt verrekend via de loonstrook”.

Op veel manieren probeert de ChristenUnie de kosten van zorg in de hand te houden. Professionele zorg kan niet alles oplossen, vindt de partij. “Bovendien staat van te veel medische behandelingen niet vast of ze effectief zijn en voor wie. Daarnaast vergroot en/of verlengt overbehandeling het lijden van de patiënt. Kosten-effectiviteitsstudies die bepalend zijn voor de keuzes voor het zorgverzekeringspakket nemen daarom ook een betekenisvol leven als uitgangspunt.” De CU wil daarom meer instrumenten om het zorgpakket te sturen zodat alleen passende zorg in het zorgverzekeringspakket zit. De arts bepaalt samen met de patiënt of behandelen echt nodig is voor goede zorg (ik moeite met deze laatste uitspraak: zijn er niet ook veel artsen die behandeling ver door laten gaan? Ik had hier meer verwacht). Maar wel voegt de partij toe dat “Richtlijnen in de zorg niet alleen zijn gericht op ‘doen’, maar ook op ‘laten’”. Alle medisch specialisten komen in loondienst, wat ook wat prikkels voor overproductie weghaalt. De Wet normering topinkomens (Wnt) gaat gelden voor iedereen in de gezondheidszorg.

De ChristenUnie wil dat gemeenten structureel voldoende financiële middelen krijgen voor passende inzet van jeugdhulp. “Daarbij wordt heroverwogen of de huisarts en de jeugdbescherming zonder overleg met de gemeente jeugdzorg kunnen inzetten en of bepaalde vormen van jeugdzorg (zoals de gesloten jeugdzorg) niet beter landelijk kunnen worden ingekocht en geïndiceerd”. De ChristenUnie is tegen de invoering van een eigen bijdrage in de jeugdzorg, maar zet zo wel een rem op ongediagnosticeerde hulp.

Weinig bestuurlijke vernieuwing
Te zien is dat de ChristenUnie ook mee bestuurt in gemeenten, want ze zal niet snel gemeenten dwingen tot uitvoerders van overheidsbeleid. “De Rijksoverheid stopt met het overhevelen van taken aan gemeenten zonder toereikend budget en herstelt waar dit de afgelopen jaren is misgegaan: geen taken zonder knaken”. Bestuurlijke vernieuwing spreekt de partij minder aan. “Referenda horen niet thuis in de grondwet”. Wel is interessant dat de partij ervoor kiest de Tweede Kamer niet langer automatisch te ontbinden als een regering valt. De koning krijgt weer de oude rol bij de formatie.

Christelijke signatuur sterk aanwezig
De ChristenUnie zal niet snel niet gelovigen overtuigen, ook al is de toon anders dan bij de SGP.. Als ongelovige heb ik moeite op de partij te stemmen, daar zit voor mij een probleem: de christelijk ethische kant. Natuurlijk komt hun persoonlijke motivatie vaak terug (daar heb ik geen moeite mee), maar ook wordt de rol van geloofsgemeenschappen sterker en krijgen ze meer ruimte. “Kerken en geloofsgemeenschappen zijn volwaardige partners van de overheid. (…) De overheid voert regelmatig overleg met kerken en andere geloofsgemeenschappen”. Kerken worden ontzien worden bij het anti-witwasbeleid. De partij blijft zich inzetten voor het behoud van de zondag als rustdag. De theologische en andere levensbeschouwelijke universiteiten worden afdoende gefinancierd worden en kunnen blijven voortbestaan.

Al met al laat de ChristenUnie meer dan de SGP ruimte om als individu zelf te kiezen en zit de ChristenUnie dichter bij het CDA. Ook rond abortus klinkt een net wat andere toon, maar duidelijk is dat de ChristenUnie zich blijft inzetten voor de bescherming van het ongeboren leven en minder abortussen.

Ook rond homoseksualiteit klinkt een andere toon dan bij de SGP. Het wordt niet genoemd in het programma, maar homoseksuele leraren zullen van de CU niet meer ruimte krijgen. Daarbij is het pleidooi vooral de vrijheid van onderwijs. De partij benadrukt altijd dat het niet gaat om het individueel uitsluiten van homoseksuele personen op zichzelf, maar om de vraag of een medewerker de identiteit van de school onderschrijft en uitdraagt.

Belastinghervorming
Ons belastingstelsel is stuk, meent de partij. Ze wijst op de wirwar aan schijven, inkomensafhankelijke heffingskortingen en toeslagen. “Daarom heeft de CU een nieuw belastingstelsel uitgewerkt, dat is doorgerekend door het Centraal Planbureau. Bij dit nieuwe stelsel staan twee kernwaarden met stip voorop: eenvoud en rechtvaardigheid”. Bij de hervorming betrekt de partij ook het milieu. De vervuiler betaalt en er komt een einde aan vervuilende fiscale voordelen. De invloed van een grote belastinghervorming is moeilijk te berekenen, maar het is de vraag of Nederland aan zo’n hervorming ontkomt. Net als het CDA wil de ChristenUnie de komende decennia de hypotheekrenteaftrek geleidelijk afbouwen.

Defensie
De ChristenUnie wil de komende jaren fors investeren in defensie om te kunnen voldoen aan de NAVO-norm. Daarnaast voert de partij de opgeschorte dienstplicht weer in, net als het CDA. Jongeren vervullen een maatschappelijke of militaire dienstplicht. Internationale inzet van de krijgsmacht is voor de partij onderdeel van een doordachte integrale benadering, in nauwe samenwerking met de inzet van diplomatie, ontwikkelingssamenwerking en de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, conflictpreventie en civiel-militaire samenwerking. Daarom pleit de CU er weer voor 0,7% van het bruto nationaal inkomen aan uit te geven aan ontwikkelingssamenwerking.

Klimaat is van groot belang
Het klimaat heet bij de ChristenUnie “zorg voor de schepping”. De ChristenUnie is hier meer uitgesproken over dan het CDA. Op dit punt zal de partij goed kunnen samenwerken met GroenLinks-PvdA, al is de partij huiverig voor Nationale heffingen bovenop Europese maatregelen. Wel is duidelijk dat ze wil dat bij producten alle kosten zoals vervuiling en niet voldoen aan standaarden willen meewegen om de aankoop niet te laten sturen naar de goedkoopste, meest vervuilende keuze.

De grootste spanning blijft de combinatie van een progressieve, bijna linkse economische agenda met een conservatieve ethische agenda.

De CU biedt eigenzinnige mix die zowel kiezers aanspreekt die prioritair groen en sociaal stemmen èn die hechten aan christelijke normen en waarden. Het programma zal de doorrekening door het CPB waarschijnlijk wel doorstaan. Ik zie dat het lastig te berekenen is, maar uit veel klinkt de zorg om de financiën niet uit de hand te laten lopen. Mocht de ChristenUnie aansluiten in een regeringscoalitie dan zal daar geen probleem liggen.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen:
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

SP: Onbetaalbaar maar met de vinger op zere plekken

"Daarom verhogen wij de lonen en het sociaal minimum, verhogen we de belastingen op de grootste vermogens en winsten en voeren we een sociaal maximum in. Met een miljonairstaks van vijf procent voor vermogens boven de vijf miljoen euro, kunnen we 12,5 miljard euro in onze samenleving investeren. Daarnaast voeren wij een vermogensplafond in voor vermogens boven de 50 miljoen euro". De toon is gezet. Het programma van de SP is onvervalst links.

Het taalgebruik is helder èn provocerend. Net als de PVV is het taalgebruik bedoeld om mensen boos te maken en in te stemmen met de maatregelen. “Tegelijkertijd hebben aandeelhouders, vastgoedbezitters en villabewoners wél cadeautjes gekregen. Zoals belastingkortingen op aandelen en vermogen en de verruiming van de hypotheekrenteaftrek voor villabezitters”. Het doet denken aan de sigarenrokende schuldige kapitalist en de arme onschuldige arbeider.

SP rekent zich rijk
Met het geld van miljonairs rekent de SP zich rijk: “Met een miljonairstaks van vijf procent voor vermogens boven de vijf miljoen euro, kunnen we 12,5 miljard euro in onze samenleving investeren” Klinkt simpel, maar dan moeten er tegelijkertijd wel heel wat wijzigingen in ons financiële systeem komen om de enorme kapitaalvlucht tegen te gaan. Ooit schreef ik eens een blogje over het maximaal vermogen en de gevolgen, daar verwijs ik naar als het gaat om het vermogensplafond van 50 miljoen. Onbedoeld gevolg is dat de belastinginkomsten op vermogen boven de grens van 50 miljoen daalt naar nul. Deze oplossing maakt dat de armen niet geholpen zijn. Overigens voert de SP wel een vertrekbelasting in. “Voor de superrijken die (...) met de buit vertrekken, voeren we een vertrekbelasting in”.

Asielbeleid en migratie: streng zonder de populistische prietpraat van PVV
Om menswaardige opvang te bieden en tegelijkertijd grip te hebben op integratie binnen onze samenleving, streven we naar een migratiesaldo van 40 duizend per jaar. Dat doet de SP met snelle procedures, opvang in de regio, aanpak van de sectoren waarin deze arbeidsmigranten werken en vluchtelingen eerlijk verdelen in Europa. De SP wijkt hier niet sterk af van andere partijen, maar geeft meer aandacht aan de misstanden bij arbeidsmigranten. Net als bij veel andere partijen is er een pleidooi voor kleinschalige asielopvang. De aandacht voor Europese maatregelen is wat geringer.

Veiligheid en defensie
De SP gaat niet mee met de inspanningen om het defensiebudget op 3,5% te brengen, door SP de 5%-norm genoemd en negerend dat er van de 5% 1,5% naar infrastructuur gaat. De SP is niet naïef pacifistisch. De partij wil wel een krijgsmacht die in staat is het eigen grondgebied te verdedigen en in staat is op basis van VN-mandaat bondgenoten te verdedigen en vredestaken uit te voeren. Daarbij zet de SP in op Europese samenwerking. “Gezamenlijk zijn de Europese NAVO-landen een militaire grootmacht. Zo hebben we bijvoorbeeld veel hogere defensie-uitgaven en een groter leger dan omringende landen, zoals Rusland.” Bovendien wil de SP niet uit de NAVO stappen maar werken aan een Europese veiligheidsarchitectuur waar de NAVO onderdeel van wordt, zodat de NAVO kan worden opgeheven. Daarmee plaatst de SP zich zeker niet buiten de discussies over defensie.

Werk met hogere minimumlonen
Met “Werken moet lonen, belasting moet omlaag” lijken we even in het programma van VVD en CDA terecht te komen, maar als je verder leest ziet het er heel anders uit. Door het minimumloon te verhogen en het minimumjeugdloon af te schaffen zorgen we ervoor dat iedereen die werkt een inkomen krijgt waar je goed van kunt leven”. “Ook de AOW verhogen we hiermee, zodat iedereen een goede oude dag tegemoet kan zien”. “Ook verlagen we de btw op basisproducten". Alleen die miljonairsbelasting levert echt niet genoeg op. Dure teksten die nog betaalbaar gemaakt moeten worden. Ik zie niet hoe ze dat met de belastingverlaging kunnen combineren. 

Zorg: zonder markt goedkoper?
Bij zorg staat er netjes meteen een betaling bij: “We schaffen het eigen risico af en maken de zorgpremie inkomensafhankelijk”. Ook de SP zet in op preventie om kosten te voorkomen. De SP zal niet in een regering komen, maar de plannen zijn wel degelijker dan de plannen van de PVV. Beiden zullen hun programma niet laten doorrekenen door het CPB, maar een eerste blik levert op dat de SP beter heeft nagedacht dan de momenteel grootste partij de PVV. Toch rekent de SP zich behoorlijk rijk. “We organiseren de zorg samen, zonder markt. Zo garanderen we goede kwaliteit en wordt het goedkoper”. Het staat er wat makkelijk, maar zonder markt goede kwaliteit en goedkopere zorg is nog nooit gelukt. “Er komt een nationaal zorgfonds, waarin ook de tandarts, de fysiotherapeut en de ggz zijn opgenomen”. In een klein zinnetje worden de kosten met miljarden verhoogd. Afschaffen van het eigen risico en toevoegen van de tandarts kost al meer dan 10 miljard per jaar.

En de SP heeft rond de zorg wel een punt. “Toch zijn vaak de wijken van de werkende klasse,de mensen die hun inkomen verdienen uit arbeid, uitkering, of pensioen, waar kil bezuinigd wordt op voorzieningen. Terwijl juist hier meer mensen wonen met zwaar werk, onregelmatige uren en andere systemische oorzaken van gezondheidsproblemen”. Die aandacht voor de omstandigheden en de wens om dat te veranderen zijn typisch links, terwijl rechts het negeert. De vraag is of iemand de oplossing heeft, maar de SP weet wel waar het om gaat. Alle partijen pleiten voor gezonde wijken, maar op links (ook bij GL/PvdA) is veel meer aandacht voor de concentratie van problemen en het systeem dat als consequentie deze concentratie veroorzaakt.

Wonen
Ook de kosten van wonen zijn niet goed gedekt. “Wij bouwen één miljoen betaalbare huurwoningen, bevriezen de huren en geven bewoners weer zeggenschap over hun huis en hun buurt”. Wel is de SP hier voorzichtiger dan de PVV die de huren 10% verlaagt. Ook schaft de SP de hypotheekrenteaftrek af, want de PVV niet doet. Er komen meer wooncoöperaties van de mensen zelf. Dat zal er zeker toe kunnen leiden dat er meer op de kosten gelet wordt. De SP let meer op een totale verandering van het systeem en de beloften lopen daar op vooruit, terwijl we weten dat het allemaal in de Europa samenwerking niet kan en de resultaten waarschijnlijk zullen uitblijven.

Economie: investeren om te groeien
Net als andere partijen heeft de SP extra aandacht voor het investeren in cruciale infrastructuur, volkshuisvesting, onderwijs en innovatie. De SP wil wel meer de regie in eigen hand nemen en is daarmee een spiegelbeeld van de VVD die juist denkt dat groei mogelijk is als je ondernemers meer vrijheid geeft. De blik op de economie blijft ook Nederlands in plaats van Europees, behouden van Tata Steel staat prominent aangegeven. En hoe wil je dit als Nederland bekijken: “Onze industrie en medicijn- en voedselproductie zijn onmisbaar. In ruil voor het steunen van cruciale sectoren krijgen wij zeggenschap”. Ik vrees dat veel maatregelen de groei van de economie in de weg zitten. Maximeer de prijzen voor basisproducten: klinkt leuk en heeft al veel landen in de problemen gebracht. Maar het is nu eenmaal een Socialistische Partij, dus had ik niet anders verwacht.

Waar ze wel de markt accepteren hebben ze meteen een punt: “Op dit moment zorgt steeds verdere concentratie van marktmacht in handen van een paar grote spelers en digitale platforms ervoor dat innovatie wordt tegengehouden”. Interessant (ik zag het niet bij GroenLinks-PvdA) is het pleidooi voor een Nationale Spaar- en Betaalbank, "een publieke bank waar ons spaargeld en betaalverkeer veilig zijn en waar niet met ons geld wordt gespeculeerd". Dat had de Volksbank, nu ASN kunnen zijn.

De SP heeft overduidelijk visie op de economie, ook al is het idee dat de overheid altijd beter kiest dan de markt. Deze vond ik ook vermeldenswaard “met een Innovatiewet zetten we in op onderzoek, onderwijs en vakopleidingen, AI, automatisering en robotisering voor zwaar en repeterend werk. Zo verhogen we de arbeidsproductiviteit en stappen we op de sneltrein naar de economie van de toekomst”.

De SP toont zich in taalgebruik nogal eens populistisch maar het programma is breed, er is overal over nagedacht. Het is wel typerend socialistisch en onbetaalbaar, maar er staan zeker zaken in die de aandacht vestigen op wat fout gaat in de huidige samenleving.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen:
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas

Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes van Duitsland en Frankrijk?

Volt komt met een idealistisch en goed uitgewerkt programma dat zich richt op de lange termijn en de grote transities van deze tijd: klimaat, digitalisering, ongelijkheid en Europese samenwerking. De partij weet zich te profileren als een frisse, progressieve en pro-Europese beweging. Het programma zet zeker de toon voor een principieel debat.

Volt kiest resoluut voor een sterke Europese aanpak, of het nu gaat om defensie, migratie, energie of digitale soevereiniteit. Opvallend zijn de plannen voor een Europees leger, een Europese Energie-unie en “Silicon Europa”. Dat is geen zet in de huidige geopolitiek onzekere wereld sinds Trump of de inval in Oekraine, maar sinds de oprichting een consequente centrale keuze.

Nieuwe ideeën
Volt benadrukt te zijn voor “frisse energie, nieuwe ideeën”. Als je jezelf zo profileert wek je bij mij verwachtingen. Want het basisinkomen, LHBTIQ+-rechten, koloniaal herstel en een sterke sociale basis zijn bekende progressieve ideeën. Toch staan er wel wat zaken in die creatief en nieuw zijn. Ik ben het niet met alles eens, maar het is zeker fris en nieuw:

- het aantal zetels in de Tweede Kamer uitbreiden van 150 naar 250 om de wetgevende en controlerende taak te versterken én de volksvertegenwoordiging te verbeteren
- Volt introduceert een permanent burgerberaad (niet alleen tijdelijk), waarin burgers structureel invloed hebben op besluitvorming
- de oprichting van een Europees durfkapitaalfonds om duurzaam ondernemerschap te stimuleren, met de ambitie van een soort “Silicon Valley in Europa
- een (symbolisch) Europees staatshoofd, een Europese premier en sterkere EU-instellingen

Anders dan D66 met de vergaande Europese blik
Volt wordt vaak vergeleken met D66, maar de Europese blik is echt anders. Zo is Volt voor Klimaatneutraliteit in 2040 binnen de EU in plaats van binnen Nederland en is Volt uitgesproken voor een Europees leger en een Europese Silicon Valley. Leuk vond ik de Europese blik op zorg. “Volt pleit voor transparantie in de zorgstelsels van de EU. Zorgaanbieders dienen inzicht te geven in de kwaliteit, doelmatigheid en toegankelijkheid van zorg. Zo bevorderen we onderlinge leerprocessen, versterken we de positie van patiënten en burgers en bieden we de aanbodzijde daartoe de beste kansen”.

Maar de machtsspelletjes?
Het roept wel de vraag op of Volt oog heeft voor de Duitse en Franse geopolitieke machtsspelletjes binnen Europa. De partij wil af van nationale vetorechten in de Europese Raad en streeft naar een Europese regering met premier en parlementair mandaat. Duitsland en Frankrijk hebben door hun grootte en politieke gewicht relatief méér invloed en Nederlandse belangen kunnen in de knel komen.

Het debat over de pulsvisserij – misschien een klein punt – is illustratief. Traditionele vissers, vooral uit landen zoals het VK en Frankrijk, voerden intensieve lobbycampagnes tegen pulsvisserij. Zij zagen het als oneerlijke concurrentie en een bedreiging voor hun bestaande vismethoden. Hoewel pulsvisserij ecologische voordelen biedt (minder bodemverstoring, lagere CO₂-uitstoot), woog de politieke druk (en negatieve beeldvorming) zwaarder in de EU-besluitvorming.

We zien ook dat Duitse belangen in de auto-industrie een grote rol kunnen spelen. Ook bij de crisis van de Griekse schuld speelden Duitse belangen een grote rol. Critici stellen dat de focus op het beschermen van banken (met name Duitsland) leidde tot te strenge bezuinigingen in Griekenland, wat de economische en sociale crisis verergerde. Duitsland werd verweten een dubbelspel te spelen: enerzijds redding van Griekenland, anderzijds bescherming van eigen financiële belangen.

Basisinkomen
Grote veranderende ideeën zijn altijd complex. Als je het huidige stelsel van sociale zekerheid zou voorstellen als alternatief voor een basisinkomen zou iedereen je voor gek verklaren. Maar nu is het andersom en komt Volt met een vast maandelijks basisinkomen dat alle toeslagen vervangt. Dit bestaat uit een vaste basisuitkering per huishouden. Boven op die basis wordt er per volwassene en per kind extra geld uitgekeerd.

Maar Volt geeft zelf al aan dat het nog niet heel zeker is: “Als vervolgstap onderzoeken we of en hoe een model dat uitgaat van een individueel inkomen, gebaseerd op eenvoud en zekerheid, kan worden gerealiseerd. We laten dit model zo spoedig mogelijk doorrekenen door het Centraal Planbureau (CPB) op financiële haalbaarheid”. Ze willen ook een test starten.

Helaas is er nogal eens getest in diverse landen. De uitkomst is niet zo eenduidig als de voorstanders willen doen geloven. Experimenten tonen echter aan dat het geven van gratis geld niet leidt tot minder armoede, een betere gezondheid of meer arbeidsgeluk. Overigens gaat Volt niet zo ver om dat geluk en gezondheid te beloven. Het basisinkomen geeft volgens Volt wel financiële rust en voorkomt schulden. Toch blijkt dat te simpel gedacht. Uit de testen blijkt dat Amerikanen die 1.000 dollar ontvingen, enkele uren per week minder gingen werken, maar verder veranderde er niet veel aan hun situatie (NRC1/9/2025). Die extra uren werden niet besteed aan zaken die gezinnen op de lange termijn uit de armoede zouden kunnen halen. In kleine sterk verbonden arme gemeenschappen werkt het basisinkomen overigens beter. Schulden, gokken, financiële geletterdheid zijn in onze omgeving ingewikkelder. Volt heeft daar overigens zeker voorstellen voor. 

Wel brengt het basisinkomen ruimte om te vereenvoudigen. Volt schaft alle toeslagen, heffingskortingen, aftrekposten, vrijstellingen en de werkgevers en werknemerspremies af. “Al deze regelingen worden afgedekt door invoering van het nieuwe basisinkomen en door uitbreiding van de inkomstenbelasting met een aantal schijven”. 

Financieel deugdelijk
De financiële deugdelijkheid neemt Volt zeker serieus. Ook de vorige verkiezingen liet de partij het programma doorrekenen. Volt streeft naar een progressief tarief in box 2 en een vermogensbelasting voor vermogens boven €1 miljoen. Ook wil Volt de erfbelasting aanscherpen met tarieven van 30 % tot 40 %, afhankelijk van het bedrag, en een vrijstelling van €10.000 voor erfenissen. Op Europees niveau wil Volt belastingen op CO₂ en multinationals invoeren en een Europese belastingautoriteit. Daarnaast pleiten ze voor gezamenlijke schulduitgifte via een begrotingsunie. Volt had in 2023 volgens de CPB-doorrekening wel het hoogste uitgavenpakket van alle partijen. Dit jaar laat Volt het programma opnieuw doorrekenen.

Zorg is ook een financiële zorg
De grootste hoeveel geld van de Nederlandse overheid gaat naar de zorg. Daarom heb ik extra gekeken hoe Volt daar de groei wil inperken en betalen. Volt pleit voor betaalbare en beschikbare zorg. “Dit vraagt een goede samenwerking binnen de zorgen welzijnssector en meer regulatie en vertrouwen om de zorg die nodig is overal beschikbaar te maken. Daarbij zijn ook goede afwegingen nodig om de zorg betaalbaar te houden. Daarom brengen we, voor zover mogelijk, de zorg in het netwerk digitale en hybride zorg”. Die samenwerking en een integrale blik op zorg komt terug in het programma.

De vraag blijft wel hoe je de groei van de zorgkosten in de hand houdt. Want “Het is onverantwoord om het basispakket uit te kleden of behandelmogelijkheden te schrappen, omdat er op andere vlakken financiële tekorten zijn. Wat de beste behandeling is, is aan de zorgverlener en de patiënt”. Vooral dat laatste is lastig als we kijken naar de groei van de scans die leiden tot meer onderzoek en meer behandeling. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving vroeg daar dit jaar aandacht voor in "Iedereen bijna ziek". Wel staat in het programma dat het eigen risico blijft bestaan. Dat geeft een (beperkte) druk om na te denken of een behandeling of onderzoek wel nodig is. Ook legt de partij veel nadruk op preventie, bewegen, samenwerken en integraal aanpakken, wat ook past bij het RVS advies. Gelukkig is Volt ook bereid om behandelingen die volgens wetenschappelijk onderzoek niet effectief zijn of niet meer het effectiefste alternatief zijn, uit het basispakket te verwijderen.

Al met al verdient Volt zeker een overweging als progressieve partij aandacht te krijgen. En kunnen we wel onder hun propositie van meer Europa uit? 

Maar dan liever toch nog wat aandacht voor de machtspolitiek van de grote landen in Europa, uiteindelijk ben ik toch die soms cynische beoordelaar van de (machts)politiek.

Mijn (niet onpartijdige) besprekingen:
Programma PVV: hier: Geen ambitie om Nederland te veranderen
Programma CDA: hier Management by speech
Programma GL PvdA: hier  Solidair maar waar is de wederkerigheid?
Programma D66: hier Ondernemend, progressief liberaal en technocratisch
Programma VVD: hier Is de VVD nog een volkspartij?
Programma SP: hier. Onbetaalbaar, maar met de vinger op zere plekken
Programma PvdD: hier. Fundamenteel, maar met veel verboden en duur
Programma ChristenUnie: hier. Geen polarisatie en vol aandacht voor zorg en klimaat
Programma Volt: hier Kan Volt wel op tegen de machtsspelletjes
Programma SGP: hier SGP met de bijbel als kompas